Być może trudno w to uwierzyć, ale o istnieniu Aizanoi dowiedzieliśmy się całkiem niedawno, bo w 2012 roku. Podczas poszukiwania informacji o świątyni Zeusa w Euromos trafiliśmy na bardzo ciekawy artykuł o tym miejscu, na końcu którego znajdował się link prowadzący do artykułu o innej świątyni poświęconej temu bóstwu, położonej na terenie Turcji. Po przeczytaniu krótkiego opisu Aizanoi i obejrzeniu paru zdjęć stało się jasne, że musimy tam dotrzeć i to jak najszybciej. Okazja nadarzyła się podczas wyprawy TwS 2013 i w ten sposób możemy podzielić się zdobytymi wiadomościami oraz zdjęciami.

Przyczyną, dla której Aizanoi tak długo umykało naszej uwadze, jest zapewne jego położenie w prowincji Kütahya, z daleka od najbardziej uczęszczanych szlaków turystycznych. Zresztą może działa to na korzyść tego antycznego miasta, ponieważ w czasie naszej wizyty byliśmy jednymi z bardzo nielicznych zwiedzających. Zapewne ta sytuacja ulegnie w przyszłości zmianie, przy czym nie śmiemy przypisywać sobie aż takiej popularności, aby artykuł na Turcji w Sandałach spowodował gwałtowny napływ turystów do Aizanoi. Znacznie bardziej prawdopodobnym zagrożeniem dla wspaniałej izolacji tych ruin jest pojawienie się Aizanoi na oficjalnej liście miejsc oczekujących na wpisanie do katalogu Dziedzictwa Kulturowego UNESCO.

Świątynia Zeusa w Aizanoi

Historia Aizanoi

Aizanoi było niegdyś stolicą terytorium nazywanego Aizanitis, położonego na terenie Frygii. Dzieje miasta przed przybyciem do niego Rzymian nie są dobrze poznane. Podobno osadnictwo na tym obszarze sięga III tysiąclecia p.n.e., o czym świadczą warstwy odkryte podczas wykopalisk prowadzonych w sąsiedztwie świątyni Zeusa. Nazwa Aizanoi może pochodzić od imienia Azan — jednego z synów Arkasa, którego ojcem był sam Zeus, oraz Erato - muzy poezji miłosnej. Byli oni uważani za mitycznych przodków ludu Frygów.

Teatr w Aizanoi

Dużego znaczenia politycznego nabrało Aizanoi podczas konfliktu pomiędzy królestwami Bitynii i Pergamonu. W 133 roku p.n.e. miasto opanowali Rzymianie. We wczesnym okresie cesarstwa w Aizanoi zbudowano wiele monumentalnych budynków publicznych oraz rozbudowano infrastrukturę miejską. Znaczenie Aizanoi wynikało ze strategicznego położenia na ważnych szlakach handlowych prowadzących przez Azję Mniejszą, lokalnej produkcji zbóż i wina oraz hodowli owiec.

Most z czasów rzymskich w Aizanoi

W okresie wczesnego Bizancjum Aizanoi stało się siedzibą biskupa, ale po VII wieku n.e. jego znaczenie zaczęło maleć. W czasach średniowiecza wzgórze, na którym stoi świątynia Zeusa, zostało ufortyfikowane. Zbudowana cytadela stała się w XIII wieku siedzibą Tatarów z rodu Çavdar, którzy rządzili tym regionem z ramienia Turków Seldżuckich. Od ich nazwy pochodzi obecna nazwa pobliskiej osady — Çavdarhisar (czyli Twierdza Çavdarów).

Świątynia Zeusa w Aizanoi

Odkrycie Aizanoi i prowadzone prace archeologiczne

W czasach nowożytnych ruiny antycznego Aizanoi zostały odkryte przez europejskich podróżników w 1824 roku. Już w latach 1830-1840 przeprowadzono tu pierwsze badania terenowe. Systematyczne prace archeologiczne rozpoczęły się w 1926 roku pod kierownictwem D. Krenckera i M. Schede z Niemieckiego Instytutu Archeologicznego. W tamtym okresie badacze koncentrowali się na świątyni Zeusa i jej bezpośrednim sąsiedztwie. Po dwóch latach wykopaliska przerwano.

Widok z teatru na stadion w Aizanoi

Po długiej, bo trwającej aż 42 lata przerwie, w 1970 roku prace archeologiczne zostały wznowione, również pod patronatem niemieckim. Trwają one do dzisiaj, a ich celem stało się zbadanie wielu odkrytych w Aizanoi starożytnych budowli, w tym gimnazjonu, kompleksu teatr-stadion oraz mostu rzymskiego.

Detal architektoniczny ze świątyni Zeusa w Aizanoi

Zwiedzanie Aizanoi

Widoczne i dostępne zwiedzającym antyczne budowle Aizanoi pochodzą z czasów Imperium Rzymskiego. Na terenie miasta zachowały się, oprócz omówionych poniżej bardziej szczegółowo budynków, również ulica kolumnadowa, tama oraz dwie nekropolie.

Świątynia Zeusa

Stanowiska archeologiczne w Turcji często 'ozdobione' są odbudowanymi lub zrekonstruowanymi budowlami antycznymi, które często budzą zachwyt niezorientowanych turystów i jednoczesne oburzenie ekspertów. Świątynia Zeusa w Aizanoi to rzadki przypadek tak wyśmienicie zachowanej w oryginalnym stanie budowli starożytnej. Z wyjątkiem trzech kolumn, które zostały ponownie postawione po tym, jak przewróciło je trzęsienie ziemi z 1970 roku, w jej stan nie ingerowała żadna ekipa budowlana.

Świątynia Zeusa w Aizanoi

Świątynia ta jest również godna uwagi ze względu na to, że jest jedną z najlepiej zachowanych świątyń rzymskich na terenie Turcji, a nawet na skalę światową. Ta główna atrakcja historyczna Aizanoi stoi na niskim wzgórzu i jako jedyna z kilku ważnych antycznych budowli w tej lokalizacji jest otoczona ogrodzeniem.

Świątynia Zeusa w Aizanoi — zbliżenie na kapitele kolumn

Budowę świątyni, która była głównym sanktuarium religijnym miasta, rozpoczęto w I połowie II wieku n.e. Zachowane inskrypcje na ścianach wskazują, że za budowę odpowiadał cesarz Hadrian.

Inskrypcje rzymskie na ścianie świątyni Zeusa w Aizanoi

Budowla stoi na podium, do którego prowadzą stopnie, a jako materiał konstrukcyjny wykorzystano marmur. Z konstrukcyjnego punktu widzenia jest to świątynia typu pseudodipteros, na planie prostokąta o bokach długości 35 na 53 metry. Wzdłuż krótszych boków stało po 8 kolumn, a wzdłuż boków dłuższych — po 15 kolumn. Do naszych czasów zachowały się jedynie kolumny po zachodniej i północnej stronie budowli.

Świątynia Zeusa w Aizanoi — zbliżenie na kapitel kolumny

Świątynia poświęcona była jednocześnie dwóch bóstwom. Władcę olimpijskiego panteonu — Zeusa - czczono w części nadziemnej, a anatolijską boginię płodności — Kybele — w sanktuarium pod budynkiem. Żeby odwiedzić tę część podziemną, należy uzyskać pozwolenie strażnika pilnującego świątyni. Stylistycznie część nadziemna jest zgodna ze wzorcami greckimi, a podziemna — z rzymskimi, widać w niej bowiem umiejętne wykorzystanie sklepień kolebkowych.

Świątynia Zeusa w Aizanoi

Widoczne na ścianach budowli sceny bitewne pochodzą ze znacznie późniejszego okresu. Są one dziełem Tatarów i ilustrują ich życie i toczone bitwy w XIII wieku n.e. Przy budce strażnika znajduje się dodatkowo ogrodzony teren, na którym zgromadzone zostały ciekawe elementy architektoniczne zdobiące niegdyś świątynię.

Ekspozycja detali architektonicznych przy świątyni Zeusa w Aizanoi

Po przeciwnej stronie terenu wokół świątyni można zobaczyć odkopane pozostałości niewielkiego buleuterionu, o którym niewiele wiadomo.

Buleuterion w Aizanoi

Kompleks stadion-teatr

Położony w północnej części Aizanoi kompleks rozrywkowo-kulturalny świadczy o dużym znaczeniu miasta i zamożności jego mieszkańców. Został zbudowany z ogromnym rozmachem w czasach rzymskich. Szacuje się, że sam teatr mógł pomieścić 20 tysięcy osób, a stadion - 13,5 tysiąca widzów.

Kompleks teatr-stadion w Aizanoi (kliknij, aby powiększyć)

O unikalności tych budowli nie decydują jednak ich rozmiary, ale zamysł architektoniczny, zgodnie z którym zostały one wzniesione tuż obok siebie, tworząc unikalny kompleks rozrywkowy.

Budowle oddziela od siebie jedynie skene teatru, czyli kamienny budynek usytuowany naprzeciw widowni. Jest to pomysł jedyny w swoim rodzaju, gdyż nigdzie na świecie archeologowie nie znaleźli podobnego rozwiązania z czasów antycznych.

Fragment stadionu w Aizanoi

Niestety częste trzęsienia ziemi poważnie uszkodziły obie budowle. W przypadku teatru zachowała się jedynie część widowni oraz sceny, która w okresie wiosennym pozostaje ukryta pod wodą.

Teatr w Aizanoi

Po prawej stronie stadionu, idąc od głównej drogi, można obejrzeć zachowany fragment ściany, na którym wyżłobione zostały medaliony z imionami zwycięskich zawodników.

Stadion w Aizanoi (kliknij, aby powiększyć)

Łaźnie

Na terenie Aizanoi odkryto dwie lokalizacje, w których stały niegdyś łaźnie. Pierwsza z nich znajduje się przy drodze prowadzącej ze świątyni Zeusa do kompleksu teatr-stadion, a druga — na terenie współczesnej wsi Çavdarhisar.

Łaźnie rzymskie w Aizanoi

Obie budowle zbudowano w II wieku n.e. Dostęp do łaźni przy stadionie nie jest utrudniony, ale aby obejrzeć mozaiki zdobiące łaźnie w centrum wsi, należy odszukać strażnika i poprosić o wpuszczenie do środka.

Łaźnie rzymskie w Aizanoi

Targ spożywczy

Odkryte w Aizanoi pozostałości okrągłego budynku, czyli Macellum zostały przez historyków zidentyfikowane jako jedna z najstarszych znanych nam giełd towarowych. Konstrukcję budynku datuje się na II wiek n.e. Inskrypcje na jego ścianach podają ceny wszystkich towarów, którymi handlowano tu w czasach rzymskich (m.in. niewolników, koni, żywności). Podane ceny wynikały z tzw. Edyktu o Maksymalnych Cenach, wydanego przez rzymskiego cesarza Dioklecjana w 301 roku n.e., a którego celem było zahamowanie inflacji.

Mosty rzymskie

Na terenie Aizanoi zachowały się aż cztery mosty rzymskie, z których dwa nadal są w codziennym użytku — aby dotrzeć od drogi przelotowej do świątyni Zeusa trzeba nawet po jednym z nich przejść lub przejechać. Prowadzą one nad strumieniem Koca, znanym w czasach antycznych jako rzeka Rhyndokos.

Most rzymski w Aizanoi (kliknij, aby powiększyć)

Informacje praktyczne

Wstęp na teren świątyni Zeusa jest płatny. W 2023 roku cena biletu wynosiła 70 TL. Stanowisko udostępniane jest zwiedzającym codziennie, od godziny 8:30 do 17:30.

Wiele cennych obiektów odkopanych na terenie Aizanoi znajduje się w Muzeum Archeologicznym w Kütahyi. Wśród nich wyróżnia się sarkofag przedstawiający scenę Amazonomachii, czyli mitycznej walki Amazonek z Grekami.

Sarkofag ze sceną Amazonomachii w Muzeum Archeologicznym w Kütahyi