Alalakh, znane obecnie jako Tell Atchana, to stanowisko archeologiczne, znajdujące się na terenie prowincji Hatay. W epoce brązu Alalakh było państwem-miastem, siedzibą królów władających równiną Amuq. Jest to szeroka dolina, przez którą przepływa rzeka Orontes. Dzięki wylewom tej rzeki dolina pokryta jest grubą warstwą żyznych osadów aluwialnych, które sprzyjają rozwojowi intensywnego rolnictwa.

Żyzna równina Amuq była gęsto zaludniona co najmniej od VII tysiąclecia p.n.e. Na jej terenie znajduje się obecnie wiele pozostałości pradawnych osad, które przyciągają archeologów z całego świata. Jednym z najważniejszych stanowisk jest właśnie Tell Atchana, po raz pierwszy przebadane w latach 30-tych XX wieku przez Brytyjczyków.

Zarys historii

Rozległy kopiec Tell Atchana skrywa w sobie ślady wielu warstw osadnictwa. Najdawniejsze z nich sięgają neolitu, ale osada znacząco rozwinęła się w środkowej epoce brązu, czyli około 2000 lat p.n.e. Napłynęli wówczas na te tereny Amoryci, lud semicki, pokrewny Kananejczykom. Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Amoryci opanowali większość Mezopotamii i Syrii, powodując upadek sumero-akadyjskiego państwa III dynastii z Ur. Na jego gruzach powstało wiele wojujących między sobą państewek. W tym okresie Alalakh było stolicą lokalnego państewka Mukisz, które było zależne od królestwa Yamhad (czyli Aleppo). Około 2000 roku p.n.e. w Alalakh wzniesiono pierwszy pałac królewski.

Na kartach historii Alalakh pojawia się po raz pierwszy w XVIII wieku p.n.e. jako Alakhtum. Pod tą nazwą wspominane jest na tabliczkach z Mari (obecnie Tall Hariri w Syrii). Z zapisów na tabliczkach z królewskiego archiwum w Mari wynika, że król Sumu-Epuh sprzedał Alalakh swojemu zięciowi, zachowując jednak zwierzchnictwo nad tym terytorium. Po upadku Mari w 1765 roku p.n.e. Alalakh ponownie znalazło się pod kontrolą królestwa Yamhad. Jego król, Abba-El I, przekazał Alalakh swojemu bratu o imieniu Yarim-Lim. Wzniósł on w Alalakh monumentalny pałac, a jego potomkowie władali tym miastem aż do XVI wieku p.n.e.

W XVI wieku nastąpiła gwałtowna ekspansja państwa Hetytów. Pod rządami Hattusili I, czyli w latach 1586–1556 p.n.e., pod kontrolą hetycką znalazła się znaczna część obszarów Azji Mniejszej oraz Syrii. Szczegóły sześciu lat jego rządów znamy dzięki tabliczce zapisanej zarówno po hetycku, jak i akadyjsku. W drugim roku rządów Hattisili I zniszczył Alalakh i podbił inne miasta w Syrii.

Po zniszczeniu Alalakh przez Hetytów następuje stuletnia przerwa w pisemnych źródłach o tym mieście. W XV wieku Alalakh znowu jest siedzibą lokalnej dynastii. Wiadomości na jej temat pochodzą z posągu z inskrypcją, zawierającą autobiografię jej założyciela noszącego imię Idrimi. Był on synem króla Yamhad, którego cała rodzina została zmuszona do ucieczki po podboju tego miasta przez państwo Mitanni. Idrimi zostawił rodzinę w Emar, a sam przyłączył się do ludu Habiru.

W tym momencie warto wyjaśnić, że pod określeniem Habiru skrywali się koczownicy z rejonu Syropalestyny, którzy nie posiadali własnego państwa. Do grupy tej należeli głównie Huryci i Semici, a starożytne inskrypcje wspominają o nich jako o rabusiach i najemnikach, ale również kupcach i handlarzach. Habiru przyjęli Idrimiego z otwartymi rękami i mianowali go synem ich władcy. Idrimi poprowadził ich na podbój Alalakh, którego został królem. Ten protoplasta nowej dynastii władał Alalakh w okresie od około 1460 do 1400 roku p.n.e.

Opowieść o dziejach Idrimiego wzbudza wśród badaczy wątpliwości co do jej autentyczności. Po pierwsze, słynny posąg z inskrypcją został odkryty w warstwie datowanej na kilka wieków po panowaniu tego władcy. Po drugie, tabliczki znalezione w Alalakh dokładnie opisują panowanie jego syna o imieniu Niqmepuh oraz wnuka, Ilim-ilimma, natomiast niezmiernie rzadko wspominają o Idrimim. Jest to dziwne, zważywszy na długi okres jego panowania oraz niezwykłe przygody związane ze zdobyciem tronu Alalakh. Czyżby jego postać została wymyślona przez późniejszych władców Alalakh, aby wyjaśnić ich kontrolę nad miastem i nadać ich panowaniu mityczną legitymizację?

W połowie XIV wieku p.n.e. kolejny hetycki władca wpłynął na dzieje Alalakh. Suppiluliuma I pokonał Tuszrattę, władcę huryckiego państwa Mitanni. Dało to Hetytom kontrolę nad północną Syrią, która została formalnie włączona w granice państwa Hetytów. Do naszych czasów zachowała się tabliczka zawierająca akt darowizny ziemi Mukisz (czyli Alalakh) na rzecz królestwa Ugarit. Ten akt hetyckiej szczodrości był wyrazem wdzięczności za ostrzeżenie wysłane przez króla Ugarit o grożącej rewolcie w Mukisz i kilku innych miastach.

Alalakh zostało zniszczone w XII wieku p.n.e., w okresie destabilizacji starożytnego Bliskiego Wschodu, znanego jako najazd Ludów Morza. Ten fragment dziejów jest słabo udokumentowany i stanowi temat gorących debat wśród badaczy. Wiadomo jednak z pewnością, że upadła wówczas Grecja mykeńska, państwo Hetytów oraz wiele mniejszych państw i miast. Alalakh nigdy już nie zostało odbudowane, a jego rolę jako kolonii handlowej przejęła najpierw Al-Mina, a następnie — Seleucia Pieria.

Prace archeologiczne

Kolejne warstwy osadnictwa w Alalakh utworzyły przez tysiąclecia olbrzymi kopiec. Stanowisko archeologiczne zajmuje aż 22 hektary i wznosi się 9 metrów nad okoliczną równiną. Pierwszym badaczem, który zainteresował się tym miejscem, był Robert Braidwood. W 1934 roku dołączył on do wyprawy organizowanej przez Instytut Orientalny Uniwersytetu w Chicago. Jej celem było przebadanie Doliny Amuq i w ramach tych badań przeprowadzono wstępne badania sondażowe w Alalakh. Podobno Robert Braidwood stanowił inspirację przy tworzeniu postaci archeologa i poszukiwacza przygód — Indiany Jonesa. Łączy ich uczelnia — Uniwersytet w Chicago oraz obszar działalności — Bliski Wschód. Nie należy jednak zbyt mocno przywiązywać się do tego wyjaśnienia, bo lista prawdopodobnych historycznych modeli dla tej postaci liczy sobie blisko 20 pozycji.

Prace archeologiczne na terenie Alalakh prowadził następnie brytyjski archeolog, Leonard Woolley. Pierwsza runda prac, rozpoczęta w 1936 roku, została przerwana z powodu wybuchu II wojny światowej. Po zakończeniu wojny prace wznowiono pod tym samym kierownictwem. Druga runda prac miała miejsce w latach 1946 - 1949. W trakcie prac odkryto pozostałości pałaców, świątyń, domów prywatnych oraz fortyfikacji. Zidentyfikowanych zostało 17 warstw archeologicznych, z których najstarsza jest datowana na wczesną epokę brązu, czyli na lata 2200–2000 p.n.e. Najnowsza warstwa pochodzi z późnej epoki brązu, z XIII wieku p.n.e. Jednym z najciekawszych odkryć dokonanych przez zespół Wooleya był wspominany już powyżej posąg króla Idrimiego, obecnie znajdujący się w Muzeum Brytyjskim.

Po zakończeniu wykopalisk przez Woolleya nastąpiła bardzo długa przerwa w badaniach archeologicznych na terenie Alalakh. Dopiero w 2000 roku zawitał tam ponownie zespół archeologów, tym razem pod kierownictwem Aslihan Yener. Do 2004 roku sponsorem i opiekunem prac w Alalakh był Instytut Orientalny Uniwersytetu w Chicago. Od 2006 roku prace, nadal pod kierunkiem Aslihan Yener, są projektem kierowanym przez tureckie Ministerstwo Kultury i Turystyki oraz Uniwersytet Mustafy Kemala z Antakyi.

Prace prowadzonye przez zespół Aslihan Yener mają na celu poprawienie chronologii Alalakh, stworzonej pierwotnie przez Leonarda Woolleya. Badacze pragną również lepiej zrozumieć przemiany społeczne i polityczne, jakie zachodziły w Alalakh w II tysiącleciu p.n.e.

Ponadto w Alalakh prowadzone były prace archeozoologiczne, których celem było wskazanie sposobu adaptacji lokalnej gospodarki do zmian społeczno-politycznych w środkowej i późnej epoce brązu. Badacze przebadali w tym celu różne sektory Alalakh, nie skupiając się na pałacach, ale przede wszystkim na gospodarstwach domowych. Obecnie wiadomo, że mieszkańcy Alalakh hodowali głównie bydło, a poza nim — owce i kozy. Jednakże analiza depozytów z terenu pałacu z późnej epoki brązu wykazała, że w sferach królewskich dieta była całkiem inna. Zidentyfikowano głównie pozostałości dzikiego bydła, dzików i danieli mezopotamskich.

Prace archeologiczne w Alalakh stanowią cenny wkład w wiedzę, jaką posiadamy na temat funkcjonowania stolicy niewielkiego państwa w środkowej i późnej epoce brązu. Wśród najcenniejszych znalezisk należy wymienić przeszło 550 tabliczek stanowiących archiwum królewskie. Zostały one zapisane w językach: akadyjskim, huryckim, hetyckim i sumeryjskim. Tabliczki zawierają bogactwo informacji dotyczących kultury, polityki i religii tego regionu w II tysiącleciu p.n.e. Znajdują się wśród nich teksty prawne oraz dokumenty administracyjne, w których zapisano przypływ towarów do pałacu. Zidentyfikowano także kilka list słów, opisy omenów astrologicznych oraz zaklęcia.

Zwiedzanie

Plan Alalakh jest zbliżony do innych państw-miast ze środkowej epoki brązu, położonych na terenie Syrii i Anatolii. Alalakh było podzielone na ufortyfikowaną cytadelę oraz dolne miasto. Mury obronne wzniesiono na szerokim na 15 metrów nasypie ziemnym. Podstawowym materiałem budowlanym były cegły z gliny i mułu wymieszanego z trawą lub słomą, suszone na słońcu. Bramy prowadzone do wnętrza cytadeli składały się z kilku pomieszczeń, po bokach których stały wieże obronne o prostokątnej podstawie. System ten można również zaobserwować między innymi w Hattuşaş.

Słynny pałac króla Yarim-Lima został zbudowany około 1790 - 1770 roku p.n.e. Jego pozostałości odkryto na terenie ufortyfikowanej cytadeli. Pałac powstał na kilku tarasach i miał olbrzymie wymiary. Dolne części murów zdobiły ortostaty, czyli czworoboczne płyty kamienne z reliefami. Drewniane kolumny podtrzymywały dach, drzwi były bogato zdobione, a w wielu pomieszczeniach znajdowały się freski z naturalistycznymi motywami, przypominające w stylu freski z pałaców minojskich na Krecie. Pałac był podzielony na część oficjalną oraz pomieszczenia mieszkalne rodziny królewskiej i służby. W części oficjalnej odkryto archiwum królewskie, które pozwoliło badaczom zidentyfikować ruiny jako miasto Alalakh oraz dokładniej zrozumieć krajobraz społeczno-gospodarczy oraz polityczny regionu.

Tuż przy pałacu znajdują się pozostałości świątyni in antis czyli posiadającej przedsionek, z którego przechodziło się do głównego pomieszczenia. Świątynię charakteryzują bardzo grube mury zewnętrzne.

Na terenie stanowiska archeologicznego Alalakh wyznaczono trasę dla zwiedzających je gości. Rozpoczyna się ona od obszaru przy pałacu i świątyni, a następnie prowadzi do innych obszarów, znajdujących się poza ufortyfikowaną cytadelą. Z uwagi na to, że w Alalakh ciągle trwają prace archeologiczne, część wykopów może być zasłonięta w celu ich ochrony przed działaniem pogody. Główny pałac królewski znajduje się natomiast pod zadaszeniem.

Informacje praktyczne

Wstęp na teren Alalakh jest darmowy. Nie zostały wyznaczone oficjalne godziny otwarcia. Przy trasie zwiedzania znajduje się wiele ciekawych tablic informacyjnych, w językach tureckim i angielskim.

Więcej informacji o postępie prac archeologicznych można znaleźć na oficjalnej stronie wykopalisk w Alalakh.

Bibliografia

• Albright, W. F., Further Observations on the Chronology of Alalah, w: Bulletin of the American Schools of Oriental Research, vol. 146, 1957
• Collon, Dominique, The Seal Impressions from Tell Atchana/Alalakh, w: Alter Orient und Altes Testament, 1975
• Fink, Amir Sumaka'i, Late Bronze Age Tell Atchana (Alalakh): Stratigraphy, chronology, history, w: British Archaeological Reports, 2010
• Heinz, Marlies, Tell Atchana, Alalakh. Die Schichten VII-XVII, Neukirchen-Vluyn, 1992
• Laneri, Nicola i Schwartz, Mark, Southeastern and Eastern Anatolia in the Middle Bronze Age; w: The Oxford Handbook of Ancient Anatolia, pod red. Steadman, Sharon R. i McMahon, Gregory, Oksford, 2011
• Morris, C. E. i Crouwel, J. H., Mycenaean Pictorial Pottery from Tell Atchana (Alalakh), w: The Annual of the British School at Athens, vol. 80, 1985
• Na'aman, Nadav, The Ishtar Temple at Alalakh, w: Journal of Near Eastern Studies, vol. 39, nr 3, 1980
• Oliva, Juan, New Collations and Remarks on Alalakh VII Tablets, w: Journal of Near Eastern Studies, vol. 64, nr 1, 2005
• Woolley, Leonard, Alalakh, An Account of the Excavations at Tell Atchana 1937-1949, w: Reports of the Research Committee of the Society of Antiquaries of London, Oksford, 1955
• Yener, Aslihan, Alalakh: A Late Bronze Age Capital In The Amuq Valley, Southern Turkey, w Oriental Institute, 2001
• Yener, Aslihan, Tell Atchana (Ancient Alalakh) Survey 2001, w: Oriental Institute 2001-2002 Annual Report, 2002
• Yener, Aslihan, Amuq Valley Regional Projects: Tell Atchana (Alalakh) 2002, w Oriental Institute, 2003
• Yener Aslihan, Schloen, David, Fink, Amir Sumaka'i, Reliving the Legend: The Expedition to Alalakh 2003, w: Oriental Institute, 2004
• Zeeb, Frank, Die Palastwirtschaft in Altsyrien nach den spätaltbabylonischen Getreidelieferlisten aus Alalah (Schicht VII), w Alter Orient und Altes Testament nr 282, Münster, 2001