Aspendos to pozostałości antycznego miasta z okresu greckiego i rzymskiego, położone w Pamfilii, około 40 km na wschód od Antalyi, nad rzeką Eurymedon. Miasto oddalone było o około 16 km od wybrzeża Morza Śródziemnego. Głównym powodem, dla którego większość turystów odwiedza Aspendos, jest najlepiej na świecie zachowany teatr z czasów rzymskich. Dodatkową atrakcją jest możliwość uczestnictwa w wielu wydarzeniach artystycznych, które po dziś dzień odbywają się w tym teatrze.

Bazylika w Aspendos - część wschodni

Jednak Aspendos to nie tylko teatr, to również ruiny całego antycznego miasta, w tym stadionu, bazyliki i agory. Dodatkowo Aspendos może się poszczycić bardzo dobrze zachowanymi pozostałościami akweduktu. W Aspendos rozpoczyna się jedna z dwóch odnóg pieszego szlaku wędrownego prowadzącego śladami świętego Pawła. Druga odnoga startuje w Perge.

Teatr w Aspendos

Zarys historii

Według tradycji greckiej Aspendos założyli koloniści przybyli z Argos pod dowództwem Mopsosa około 1000 roku p.n.e. Argos było miastem leżącym na Peloponezie, w Argolidzie. Najprawdopodobniej na terenie Aspendos znajdowała się wcześniej osada zamieszkana przez ludność miejscową, ale dopiero od czasu przybycia Greków nastąpił rozwój miasta.

Aspendos biło własną monetę, która była szeroko stosowanym w świecie antycznym środkiem płatniczym, co wskazuje na wielkie znaczenie miasta. W V wieku p.n.e. Aspendos było najważniejszym miastem w regionie Pamfilii i konkurowało o wpływy z pobliskim Side, które również biło własne srebrne monety. W V i IV wieku p.n.e., według informacji na monetach, osada nazywała się Estwediya. Określenie to może pochodzić od imienia króla Asitawada, wspominanego przez hetyckie inskrypcje hieroglificzne z VIII wieku p.n.e., znalezione w Karatepe, niedaleko Adany. Symbolem miasta, widocznym na monetach, są sylwetki dwóch nagich zapaśników.

Znaczenie Aspendos w czasach greckich nie wynikało z wpływów politycznych, ale z dobrze rozwiniętej gospodarki, będącej źródłem wielkiego bogactwa miasta. W tamtym okresie rzeka Eurymedon (czyli obecnie Köprüçay) była żeglowna od wybrzeża aż do Aspendos, czyli na odcinku około 16 km, i miasto czerpało znaczne dochody z handlu solą, oliwą i wełną. Słynęło również z hodowli koni, wysoce cenionych w całym basenie Morza Śródziemnego.

Dzieje polityczne Aspendos są zbliżone do historii całego regionu Pamfilii. Najpierw miasto podlegało rządom Lidii, a w 546 roku p.n.e. przeszło pod kontrolę perską. Jednakże fakt, że nadal biło własne monety świadczy o stosunkowo dużym stopniu niezależności od Persów.

W 467 roku p.n.e. ateński generał i mąż stanu Kimon pokonał dużą flotę fenicką, należącą do sił imperium perskiego, w pobliżu ujścia rzeki Eurymedon. Perskie siły lądowe zostały pokonane podstępem, ponieważ najlepsi greccy żołnierze przebrali się w ubrania wcześniej pojmanych perskich zakładników. Widząc ich Persowie sądzili, że to ich poddani zostali uwolnieni i z radości rozpoczęli świętowanie. Podczas uroczystości reszta sił greckich wylądowała na brzegu i zniszczyła oddziały perskie. Aspendos stało się wówczas członkiem Związku Morskiego, zarządzanego przez Ateńczyków.

Persowie odzyskali kontrolą nad Aspendos w 411 roku p.n.e. i uczynili z miasta swoją bazę wojskową. W 389 roku p.n.e. jeden z ateńskich dowódców próbował 'oswobodzić' Aspendos, wbrew woli jego mieszkańców. Zebrali oni dużą kwotę pieniędzy, którą przekazali Ateńczykowi w zamian za obietnicę wycofania oddziałów greckich. Dowódca daninę przyjął, ale jego wojska zniszczyły pola uprawne wokół Aspendos. W odwecie mieszkańcy miasta zamordowali greckiego dowódcę.

Aspendos pozostało pod zarządem perskim aż do 333 roku p.n.e., kiedy to przybył w te okolice Aleksander Macedoński, świeżo po zdobyciu pobliskiego Perge. Mieszkańcy Aspendos zaproponowali macedońskiemu dowódcy przekazanie trybutu w monetach i koniach, w wysokości uprzednio płaconej Persom. Aleksander Wielki zgodził się na te warunki pokoju i pomaszerował z armią dalej na wschód, do Side, w Aspendos zostawiając niewielki garnizon, stacjonujący w dolnej części miasta.

Gdy armia macedońska maszerowała z powrotem na zachód, Aleksander dowiedział się, że mieszkańcy Aspendos nie zamierzali przestrzegać warunków porozumienia i przygotowywali się do obrony miasta przed jego armią. Wódz natychmiast zmienił kierunek przemarszu wojsk, a na ich widok mieszkańcy Aspendos, który schronili się na akropolu, ponownie wysłali swoich przedstawicieli w celu renegocjacji postanowień. Tym razem zostali zmuszeni do zaakceptowania o wiele trudniejszych warunków: garnizon macedoński miał pozostać na stałe w mieście, a wysokość rocznej daniny ustalono na 100 złotych talentów oraz 4 tysiące koni.

W okresie hellenistycznym znaczenie Aspendos wzrosło, a miasto rozkwitało. Po bitwie pod Magnezją w 190 p.n.e., stoczonej przez oddziały rzymskie z seleucydzkim królem Antiochem III Wielkim, tereny Pamfilii zostały oficjalnie przyłączone do Królestwa Pergamonu. Po śmierci ostatniego króla Pergamonu, Attalosa III, całe królestwo dostało się na mocy jego testamentu, pod kontrolę Rzymian, którzy przebudowali miasto i wzbogacili je o wiele wspaniałych budowli publicznych. W okresie największego rozkwitu szacuje się, że liczba mieszkańców miasta sięgała 20 tysięcy.

Pod koniec okresu rzymskiego Aspendos wkroczyło w okres schyłkowy, który trwał również w czasach bizantyjskich. Do upadku Aspendos przyczyniły się najazdy arabskie w VII i XI wieku n.e. W XIII wieku miasto zdobyli Seldżukowie. W tym czasie sułtan Alaeddin Keykubat I rozkazał przebudowę rzymskiego teatru, który został ozdobiony kaflami oraz malowidłami geometrycznymi i służył najpierw jako letnia rezydencja sułtańska, a następnie jako karawanseraj. W XV wieku Aspendos zostało włączone w obręb Imperium Osmańskiego.

Prace archeologiczne

Najnowsza runda prac archeologicznych w Aspendos rozpoczęła się 2008 roku pod kierownictwem profesora Veli Köse z Uniwerstytetu Hacettepe w Ankarze. Celem prowadzonego projektu badawnczego jest przebadanie wszystkich czynników, naturalnych i cywilizacyjnych, wpływających na zmiany w mieście oraz w jego otoczeniu, od czasów pierwszego osadnictwa po współczesność.

Badania rozpoczęły się od studiów nad planem miasta i jego rozwojem. Obecnie badacze skupiają się na rekonstrukcji struktury gospodarczej i rozwoju politycznego Aspendos. Celem jest wykonanie planu zagospodarowania terenów miejskich, który stanowić będzie swojego rodzaju model dla innych miast rzymskich w basenie Morza Śródziemnego. W realizacji projektu ważną rolę odgrywają badania geofizyczne, studia nad ceramiką i inskrypcjami oraz rekonstrukcje dawnych budowli.

Wiele ze znalezisk pochodzących z Aspendos wystawionych jest w Muzeum Archeologicznym w Antalyi.

Zwiedzanie

Warto pamiętać, że pomimo długiej historii miasta, wszystkie znalezione na jego terenie przez archeologów struktury pochodzą z okresu rzymskiego. Do tej pory nie udało się zidentyfikować żadnego fragmentu ze wcześniejszych, greckich czasów.

Plan Aspendos

Teatr

Teatr w Aspendos uważany jest przez wielu badaczy za najlepiej zachowaną tego typu budowlę z czasów antycznych (Akurgal 2011). Rzymscy budowniczowie tego teatru osiągnęli w jego wyglądzie stan idealnej równowagi między widownią i budynkiem skene, co więcej całość doskonale wkomponowała się w krajobraz.

Teatr w Aspendos

Według legendy budowa teatru była wynikiem konkursu zorganizowanego przez władcę Aspendos. Celem zawodów było stworzenie budowli, która najbardziej przysłuży się miastu, a jako nagrodę dla zwycięzcy przewidziany był ślub z córką władcy. Do ostatniej rundy konkursu zakwalifikowało się dwóch zawodników. Pierwszy z nich stworzył system kanałów i akweduktów doprowadzających wodę do Aspendos, a drugi zbudował teatr. Władca już prawie był zdecydowany ogłosić zwycięstwo pierwszego zawodnika, ale jeszcze po raz ostatni przeprowadził inspekcję teatru. Gdy stał na najwyższym rzędzie widowni, usłyszał wyraźnie głos, mówiący, że "córka władcy musi być moja". Gdy w zdumieniu rozglądał się w poszukiwaniu właściciela głosu, okazało się, że to budowniczy teatru stanął na scenie i cichutko wyszeptał te słowa. Na władcy akustyka teatru wywarła tak wielkie wrażenie, że zdecydował się oddać twórcy tej budowli córkę za żonę. Ślub miał odbyć się, oczywiście, w samym teatrze.

Fragment skene teatru w Aspendos

W rzeczywistości teatr został zbudowany w II wieku n.e., za panowania rzymskiego cesarza Marka Aureliusza (161-180 r. n.e.), na podstawie projektu stworzonego przez greckiego architekta Zenona, urodzonego w Aspendos. Inskrypcje w języku greckim i po łacinie, umieszczone nad wejściami po obu stronach budynku skene precyzują, że dwóch braci - Curtius Crispinus i Curtius Auspicatus zadedykowali teatr 'bogom tej krainy oraz rodowi cesarskiemu'.

Teatr w Aspendos

Pomimo tego, że teatr wzniesiono w okresie rzymskim, budynek posiada wiele cech charakteryzujących teatry greckie. Część widowni opiera się o zbocze wzgórza, podobnie jak w teatrach greckich. Co więcej, ze wzorców greckich wywodzi się półkolisty kształt widowni. Cechą typowo rzymską natomiast jest uzyskany efekt całkowitego odcięcia widzów od świata zewnętrznego, poprzez zasłonięcie widoku na okolicę budynkiem skene. Również rzymskim zamysłem architektonicznym jest wsparcie budowli na kolebkowo sklepionej podbudowie.

Skene teatru w Aspendos

Widownia teatru o średnicy 96 metrów, przedzielona poziomym przejściem czyli diazomą na część górną i dolną, mogła pomieścić około 7 tysięcy osób. Nad widownią wznosi się arkada podparta kolumnadą. Do naszych czasów zachowało się 58 otworów, znajdujących się w górnej części widowni. Służyły one do montażu masztów, na których rozciągano tzw. velarium czyli płócienną osłonę, służącą do ochrony widzów przed słońcem.

Teatr w Aspendos

Budynek skene, stojący naprzeciwko widowni, składa się z fasady oraz podestu (nazywanego proskenion), na którym występowali aktorzy. Wyjście z budynku na podest możliwe było przez pięć bram, z których najważniejsza, środkowa, nosiła nazwę porta regia, a cztery boczne nazywane były portae hospitales. Nad budynkiem znajdowało się niegdyś szerokie na 8 metrów drewniane zadaszenie.

Fragment skene teatru w Aspendos

Budynek skene ozdobiony był od wnętrza dwukondygnacyjną fasadą, która zachowała się do naszych czasów w oryginalnej wysokości. Od zewnątrz budowli skene posiada 17 otworów okiennych i jest również podzielona wizualnie na dwie kondygnacje. Stojąca pośrodku budowli od strony zewnętrznej przypora oraz brama wejściowa przypominająca z wyglądu wieżę obronną zostały dobudowane w okresie seldżuckim, kiedy to teatr pełnił funkcję letniego pałacu sułtańskiego.

W latach 30-tych XX wieku Aspendos odwiedził Mustafa Kemal Atatürk. Po obejrzeniu teatru wódz stwierdził, że tak wspaniała budowla klasyczna nie może się zmarnować. Zarządził renowację teatru, która wywołała wiele kontrowersji wśród historyków i architektów. Od tego czasu teatr wykorzystywany jest do organizacji różnych wydarzeń kulturalnych. Przykładowo, od 1994 roku w teatrze w Aspendos corocznie odbywa się Międzynarodowy Festiwal Opery i Baletu (tr. Aspendos Uluslararası Opera ve Bale Festivali). Zazwyczaj występy trwają na przełomie wiosny i lata, a bilety sprzedają się z dużym wyprzedzeniem.

Akwedukt

W Aspendos znajdują się fragmenty jednego z najlepiej zachowanych akweduktów rzymskich na terenie Turcji. Woda do miasta sprowadzana była z dwóch źródeł, położonych w górach, około 17 km na północ od Aspendos. System doprowadzania wody składał się z kanału, mostów i tuneli. Ostatni, 2-kilometrowy odcinek systemu, był skomplikowanym systemem odwróconych syfonów i wież wodnych o wysokości aż 30 metrów.

Akwedukt w Aspendos widziany z akropolu

Odcinek pomiędzy dwiema wieżami wiódł nad ziemią, był bowiem umieszczony na systemie arkadowym, którego celem było zredukowanie nierówności terenu. Arkady osiągają 15 metrów wysokości, a ich górna część ma szerokość 5,5 metra. Z powodu tej znacznej szerokości niektórzy naukowcy twierdzą, że wiodła tamtędy również droga, wykorzystywana, gdy grunt był podmokły.

Akwedukt w Aspendos widziany z dołu

Stadion

Pozostałości stadionu z II wieku n.e. położone są na wschodnim zboczu wzgórza akropolu w Aspendos. Stadion ma kształt litery U, a jego wymiary to 220 metry długości i 30 metrów szerokości. Do naszych czasów niewiele się z tej budowli zachowało. W najlepszym stanie jest sekcja północno-wschodnia, w której można wypatrzyć fragmenty siedzisk oraz łuki, na których wspierała się cała budowla. Szacuje się, że na widowni mogło zasiadać do 8 tysięcy widzów.

Stadion w Aspendos

Bramy miejskie

Do naszych czasów zachowały się pozostałości trzech bram prowadzących na teren akropolu w Aspendos. W najlepszym stanie jest brama południowa. Dodatkowo zachował się łuk nad drogą prowadzącą od bramy wschodniej na teren agory, znajdujący się w połowie tej drogi. Przed tym łukiem aleja poszerza się, tworząc niewielki plac. Wokół niego rozmieszczone są podstawy, na których w czasach świetności miasta stały posągi. Środkiem alei wiedzie kanał, którym odprowadzano ścieki z akropolu.

Łuk nad ulicą prowadzącą na szczyt akropolu w Aspendos

Agora

Agora czyli najważniejszy plac miasta, służący do celów handlowych i politycznych, otoczony jest w Aspendos pozostałościami budynków publicznych. Agora znajduje się na środku akropolu. Wokół niej stoją: bazylika, nimfeum, buleuterion, budynek targowy i eksedra. Agora ma nieregularny kształt, wynikający z ukształtowania terenu na szczycie wzgórza.

Agora w Aspendos, w tle widoczny budynek handlowy

Nimfeum

Jedynym zachowanym fragmentem nimfeum czyli fontanny jest wspaniała fasada, która przypomina z wyglądu nimfeum w Side. Fasada jest dwupoziomowa, a na każdej kondygnacji znajduje się pięć nisz. Środkową niszą wypływała w czasach antycznych woda, doprowadzana do budowli od tyłu systemem rur.

Nimfeum w Aspendos

Wysokość fasady nimfeum wynosi 15 metrów, a jej długość - 32 metry. Nad dolnym rzędem nisz zachowały się fragmenty bogato zdobionego belkowania. Niegdyś fasadę zdobiła również kolumnada w porządku jońskim. Nimfeum zbudowano w II lub III wieku n.e.

Bazylika

Bazylika była jednym w ważniejszych budowli publicznych miasta. Do naszych czasów w znakomitym stanie zachowała się wschodnia część budynku, która służyła sprawom sądowym i politycznym. Odbywały się w niej procesy oraz zebrania dotyczące polityki prowadzonej przez Aspendos. Rozmiary sali zebrań to około 20 na 25 metrów. Do środka prowadzą dwie szerokie bramy po stronie północnej i południowej. Po bokach bramy południowej znajdują się mniejsze drzwi.

Bazylika w Aspendos - część wschodnia

Wewnątrz bazyliki widoczne są trzy nisze ścienne, w których najprawdopodobniej stały posągi. Znalezione na terenie bazyliki rzeźby, przedstawiające cesarza Hadriana oraz postać kobiecą, znajdują się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Antalyi.

Bazylika w Aspendos - część wschodnia

Część zachodnia bazyliki przeznaczona była na działalność handlową. Ta część budowli miała długość aż 105 metrów i była podzielona na halę centralną oraz dwie nawy. Niewiele się z tej budowli zachowało.

Bazylika w Aspendos - część zachodnia

Buleuterion

Buleuterion w Aspendos miał kształt zadaszonej sali z rzędami siedzeń i służył jako miejsce spotkań rady miejskiej. Jego pozostałości znajdują się po północnej stronie nimfeum. Obecnie widoczne są jedynie fragmenty ścian budowli, wraz z otworami, nad którymi montowano drewniany dach.

Buleuterion w Aspendos

Budynek targowy

Była to hala targowa, długa na 70 metrów, składająca się z mniejszych pomieszczeń, w których działały sklepy. Od frontu ozdabiała ją kolumnada czyli stoa.

Budynek targowy przy agorze w Aspendos

Eksedra

Eksedra czyli otwarta, półkolista nisza, służyła jako miejsce do siedzenia na zewnątrz budynków.

Świątynia

Na płaskim fragmencie wzgórza, po północno-wschodniej stronie, znajdują się skromne pozostałości świątyni. Miała ona wymiary 24 na 13 metrów i reprezentowała plan nazywany perypteros, co oznacza, że otaczała ją pojedyncza kolumnada. Kolumny w porządku doryckim stały na platformie czyli stylobacie. Na dłuższych bokach budowli znajdowało się po 11 kolumn, a na krótszych - po 6 kolumn.

Pozostałości świątyni w Aspendos

Zachowały się również pozostałości muru otaczającego świętą dzielnicę miasta czyli temenos. Naukowcom nie udało się do tej pory zidentyfikować bóstwa, któremu oddawano cześć w tej budowli.

Łaźnie i gimnazjon

Położone przy drodze dojazdowej do teatru budowle przykryte sklepieniem kolebkowym, najprawdopodobniej pełniły w czasach antycznych role łaźni i gimnazjonu.

Nekropolia

Nekropolia czyli cmentarz z okresu klasycznego położony jest u podnóży wzgórza akropolu, po jego południowo-wschodniej stronie. Większość grobowców padła ofiarą rabusiów już w czasach antycznych. Jednym z najciekawszych znalezisk archeologicznych z terenu nekropolii jest naczynie służące do mieszania wody i wina czyli tzw. krater dzwonowaty. Ozdobione czerwonymi figurami naczynie, pochodzące z I połowy V wieku p.n.e. znajduje się w Muzeum Archeologicznym w Antalyi.

Informacje praktyczne

Wstęp na teren Aspendos jest płatny. Cena biletów wstępu w 2014 roku wynosi 20 TL. Teren Aspendos udostępniany jest zwiedzającym w godzinach od 9:00 do 19:00. Zakup biletu wstępu uprawnia do wizyty w teatrze oraz na wzgórzu akropolu. Dostęp do akweduktu oraz do pozostałości łaźni i gimnazjonu jest darmowy.

Budka biletowa w Aspendos

Na terenie Aspendos działa tzw. sklep muzealny, sprzedający pamiątki okolicznościowe oraz książki.

Przed Aspendos znajduje się duży, nieocieniony parking, który jest dodatkowo płatny. Można również zostawić samochód nieco dalej, w okolicy gimnazjonu, wówczas nie jest pobierana opłata.

Teatr w Aspendos jest ciągle remontowany, dlatego nie wszystkie jego fragmenty są dostępne dla zwiedzających. W 2013 roku prace obejmowały górną część widowni, również zewnętrzna fasada teatru była przesłonięta przez rusztowanie.

Teren akropolu w Aspendos jest rozległy i trudno na nim znaleźć ocienione miejsce. Przed wyruszeniem na zwiedzanie tego fragmentu Aspendos warto zaopatrzyć się w wygodne obuwie, osłonę głowy oraz zapas wody pitnej.

W pobliżu Aspendos nie ma miejsc noclegowych, najwygodniej jest znaleźć nocleg w Antalyi lub Side.

W okolicy Aspendos funkcjonuje kilka restauracji, nastawionych na obsługę grup zorganizowanych. Wśród tych placówek pozytywnie wyróżnia się restauracja Özen (tel. 0 90 242 711 61 88). Położona jest ona około 2 km za Aspendos w kierunku północnym, tuż nad rzeką Köprüçay. Polecamy zwłaszcza podawane w tej restauracji pieczone pstrągi, świeżo wyłowione z rzeki oraz niezły kebab Adana.

Bibliografia

1. Akurgal, Ekrem, Ancient Civilizations and Ruins of Turkey, Stambuł 2011
2. Atila, I. Akan, Perge, Aspendos and Side, Antalya 2012