Każda metropolia powinna mieć swoją własną wielką aleję, która stanowiłaby nie tylko główną oś transportu, ale także przestrzeń, w której można świętować wielkie wydarzenia i procesje. Tak było również w przypadku starożytnego Konstantynopola i drogi zwanej Mese, od greckiego słowa oznaczającego środek. Łączyła ona centrum miasta, zaczynając od monumentu zwanego Milion, czyli znacznika zerowej mili dla Cesarstwa Wschodniorzymskiego, położonego bardzo blisko Hagia Sophii. Mese następnie podążała w idealnie prostej linii w kierunku zachodnim, łącząc główne fora miasta, najpierw Forum Konstantyna, następnie Forum Teodozjusza, a następnie rozgałęziała się na dwie odnogi, rozchodzące się w różnych kierunkach.

Pierwsza z tych odnóg mijała Kościół Świętych Apostołów i docierała do Bramy Polyandrion. Druga ciągnęła się na południowy zachód, poprzez Forum Wołu (Forum Bovis) i Forum Arkadiusza, do Złotej Bramy. Tam łączyła się z Via Egnatia, łącząc Konstantynopol z Tracją i Bałkanami. O dziwo Mese jest jedyną ulicą z okresu bizantyjskiego miasta, której trasa zachowała się na odcinku dłuższym niż sto metrów. Dziś po śladzie wschodniego odcinka tej wielkiej starożytnej alei, aż do Forum Konstantyna, biegnie nowoczesna ulica Divan Yolu. Jednak my pójdziemy nieco dalej na zachód, aby zbadać ledwo widoczne ślady Forum Teodozjusza, znajdujące się naprzeciwko kampusu Uniwersytetu Stambulskiego na Placu Beyazıt.

Historia obszaru Forum Teodozjusza sięga czasów, gdy miasto nazywało się jeszcze Bizancjum i posiadało własną agorę, być może na obszarze zwanym Strategion. Ta agora, o hellenistycznym pochodzeniu, została później przebudowana na kształt rzymskiego forum za czasów cesarza Konstantyna, który stworzył także drugie forum - noszące jego imię, zlokalizowane dalej na wschód wzdłuż Mese. Forum zdobiło wiele zabytków, w tym konny posąg samego Konstantyna.

Niektórzy autorzy, na przykład Cyril Mango, uważają, że Strategion był właśnie tym obszarem, który później został przemianowany na Forum Teodozjusza. Jednak inni badacze, tacy jak Nigel Westbrook, są bardziej ostrożni, argumentując, że dokładna lokalizacja i rozmiar Strategionu wciąż pozostaje do ustalenia. Co więcej, jest całkiem możliwe, że tak naprawdę istniały dwa place o nazwie Strategion: większy - pełniący rolę terenu paradnego i mniejszy - na późniejszym Forum Teodozjusza, z funkcją reprezentacyjną, publicznymi budynkami i posągami. Z drugiej strony wydaje się, że istnieje zgoda co do tego, że Strategion był zlokalizowany albo na późniejszym Forum Teodozjusza albo w jego pobliżu.

W tym momencie warto wspomnieć, że centrum starożytnego miasta Bizancjum nie znajdowało się na najbardziej wysuniętym na wschód krańcu półwyspu, z trzech stron otoczonym przez wodę. Zamiast tego osada leżała wzdłuż południowego brzegu Złotego Rogu, u podnóża wzgórz, podczas gdy południowa część miasta nie była tak gęsto zaludniona. Tak więc obszar, postrzegany obecnie jako serce starożytnego Konstantynopola, tj. okolice Hagia Sophii, wcześniej nie był mocno zagospodarowany. Dzięki temu Konstantyn miał później dużo miejsca na opracowanie ambitnego programu budowy swojej nowej stolicy w pierwszej połowie IV wieku.

Oznaczało to również, że kiedy centrum miasta przeniosło się do tego obszaru, musiała zostać utworzona główna ulica - Mese - aby połączyć go z poprzednim centrum w pobliżu Strategionu. W tym samym czasie obszar Strategion został przekształcony w Forum Tauri, czyli Forum Byka. Ta nazwa mogła odzwierciedlać wielkość imperialnej wizji Konstantyna z jego przedsięwzięciem stworzenia Nowego Rzymu na Wschodzie. Byki jako symbole od dawna kojarzone są z przywództwem, władzą i świętością. Co więcej, wielu uczonych uważało, że Forum Tauri było ogromnym placem, być może największym placem publicznym w starożytności, a ta nazwa i jej symbolika pasowałyby do jego wielkich rozmiarów.

Jednakże szacunkowe wartości około 450 na 300 metrów, które nadawano wymiarom Forum Tauri i późniejszego Forum Teodozjusza, zostały znacznie zmniejszone w ciągu ostatniego stulecia badań. Tak ogromny plac byłby całkowicie nieproporcjonalny w gęsto zabudowanej części miasta. Co więcej, ze względu na ukształtowanie terenu, nie miałoby płaskiej powierzchni. Tak więc z biegiem lat domniemane wymiary forum były stopniowo redukowane. Na przykład Cyril Mango w swoich publikacjach podał znacznie skromniejsze wartości wynoszące około 120 na 100 metrów. Co więcej, ostatnio zaproponowano jeszcze mniejszy rozmiar, na podstawie wykopalisk archeologicznych.

Nadszedł czas, aby przejść do czasów cesarza Teodozjusza I, znanego również jako Teodozjusz Wielki, który rządził od 379 do 395 roku. W szczególności, był on ostatnim cesarzem, który rządził zarówno wschodnią, jak i zachodnią połową Cesarstwa Rzymskiego. Odpowiadał również za decyzje, które uczyniły z chrześcijaństwa w odmianie ustalonej podczas pierwszego soboru powszechnego w Nicei w 325 roku państwową religię cesarstwa. Z perspektywy Konstantynopola Teodozjusz również dokonał znaczących zmian w krajobrazie miejskim.

Podczas gdy Forum Tauri, przemianowane i odnowione jako Forum Teodozjusza, omówione bardziej szczegółowo poniżej, praktycznie już nie istnieje, zachowała się w mieście jedna charakterystyczna struktura do dziś upamiętniająca Teodozjusza. W 390 roku Teodozjusz nadzorował transport obelisku Totmesa III z Aleksandrii do Konstantynopola. Właściwie, to długa podróż tego monumentu do Konstantynopola rozpoczęła się znacznie wcześniej, za panowania cesarza Konstancjusza II (337-361). Ów władca rozkazał przetransportowanie nie jednego lecz dwóch obelisków Nilem z Karnaku do Aleksandrii, aby upamiętnić swoje ventennalia, czyli dwudziestą rocznicę panowania, obchodzoną w 357 roku. Drugi obelisk został wzniesiony na spinie Circus Maximus w Rzymie jesienią tego roku, a obecnie jest znany jako Obelisk Laterański. Z drugiej strony, obelisk, który stał się obeliskiem Teodozjusza, pozostał w Aleksandrii aż do 390 roku, kiedy to Teodozjusz I kazał go przetransportować do Konstantynopola i postawić tam na spinie tamtejszego hipodromu.

Ta konstrukcja, obecnie znana jako obelisk Teodozjusza, był pierwotnie znacznie wyższa, podobnie jak obelisk na Lateranie, który sięgał 32 metrów. Jednak dolna część obelisku Teodozjusza została zniszczona w starożytności, prawdopodobnie podczas transportu lub ponownego wzniesienia. Zatem obelisk ma dziś tylko około 19 metrów wysokości, lub nieco więcej niż 25 metrów, jeśli uwzględnić wymiary podstawy. Nadal stoi na terenie Hipodromu - zwanego teraz Placem Sultanahmet, przed słynnym Błękitnym Meczetem. Marmurowy cokół obelisku zdobią płaskorzeźby, które pochodzą z czasów jego ponownego wzniesienia w Konstantynopolu. Z jednej strony widać Teodozjusza ofiarującego wieniec zwycięzcy w wyścigach rydwanów, a towarzyszą mu szczęśliwi widzowie, muzycy i tancerze. W prawym dolnym rogu tej sceny widoczne są również organy wodne, wynalazek Ktesibiosa z Aleksandrii.

Również w okresie teodozjańskim Mese objęła funkcję Via Triumphalis, kiedy to powstały dwa fora ceremonialne - Teodozjusza i Arkadiusza, jego syna i współcesarza. Były one bogato ozdobione kolumnami, łukami triumfalnymi i posągami. Forum Tauri zostało wówczas przemianowane i odnowione jako Forum Teodozjusza. Cesarz Teodozjusz przebudował je, wzorując się na Forum Trajana w Rzymie, a otoczył go budowlami publicznymi, takimi jak kościoły i łaźnie. Całości dopełniały kolumna oraz łuk triumfalny na cześć cesarza.

Powód, dla którego Teodozjusz chciał skopiować pomysły architektoniczne wdrożone przez cesarza Trajana w Rzymie, można wyjaśnić nie tylko faktem, że Trajan był jednym z najlepiej ocenianych cesarzy rzymskich. Głębszą motywacją wyjaśnia wypowiedź Themistiusa, męża stanu, retoryka i filozofa, który zrobił oszałamiającą karierę na dworze imperialnym drugiej połowy IV wieku. Co zaskakujące, cieszył się przychylnością wielu cesarzy, mimo że sam nie był chrześcijaninem. Cesarz Teodozjusz, pobożny chrześcijanin, uczynił Themistiusa prefektem Konstantynopola w 384 roku. Z dzieł Themistiusa zachowały się trzydzieści trzy oracje, a także jego komentarze do Arystotelesa. W jednej z oracji Themistius zwrócił się do Teodozjusza, mówiąc, że jego przodek Trajan uhonorował Lusiusa [Quietusa] i mianował go następcą jego królewskiej władzy.

Co więcej, Teodozjusz urodził się na Półwyspie Iberyjskim, być może w miejscowości Italica - miejscu narodzin samego cesarza Trajana. Ojciec Teodozjusza, starszy urzędnik wojskowy Flawiusz Teodozjusz zwany też Teodozjusz Starszy, twierdził, że pochodził z rodu Juliuszy, poprzez kuzyna Gajusza Juliusza Cezara, Sekstusa Juliusza Cezara. Wszystkie te fakty silnie wskazywały na bardzo starożytne i wybitne pochodzenie rodziny Teodozjusza, a jego nowe forum w Konstantynopolu odzwierciedlać miało jego pozycję i władzę.

Jednym z najbardziej niezwykłych zabytków stojących na Forum Teodozjusza była kolumna wzniesiona na jego cześć. Prace budowlane rozpoczęły się w 386 roku, ale dopiero w latach 393/4, na rok przed śmiercią Teodozjusza, kolumna została zwieńczona jego posągiem odlanym z brązu. Pomnik ten spadł podczas trzęsienia ziemi w 480 roku, a w 506 roku został zastąpiony posągiem cesarza Anastazjusza I. Pomnik Anastazjusza długo nie pozostał na kolumnie, ponieważ najprawdopodobniej został zniszczony już podczas zamieszek w 512 roku, wraz z innymi posągami Anastazjusza. Zamieszki wybuchły po tym, jak Anastazjusz usunął patriarchę Chalcedonu i zastąpił go wyznawcą doktryny monofizytyzmu. Jak widać, konflikty religijne tamtej epoki wywierały niezwykle silny wpływ na zwykłych ludzi.

Szczegóły dotyczące posągu Anastazjusza zostały zapisane przez Malalasa, greckiego kronikarza z Antiochii: "Jan [Jan z Paflagonii, comes sacrarum largitionum, czyli wyższy urzędnik skarbowy późnego Cesarstwa Rzymskiego] stopił posągi placu Konstantynopola, które najświętszy cesarz Konstantyn zebrał z każdego miasta jako najlepsze i przyniósł do dekoracji i ozdoby Konstantynopola. Po ich stopieniu Jan wykonał z nich niezwykle dużą figurę cesarza Anastazjusza i ustawił ją na wielkiej kolumnie, która stała nieużywana w miejscu znanym jako Forum Tauri. Na tej kolumnie wcześniej znajdował się posąg Teodozjusza Wielkiego, ale sam posąg upadł podczas trzęsień ziemi."

Kolumna Teodozjusza znajdowała się na wyższym gruncie, z widokiem na Morze Marmara, a zatem była widoczna dla wszystkich podróżników zbliżających się do Konstantynopola drogą morską. Jednak dokładna lokalizacja kolumny na Forum Teodozjusza pozostaje przedmiotem kontrowersji, ponieważ nie została ustalona przez wykopaliska archeologiczne. Prawdopodobnie najlepszym źródłem, które sugeruje jej umiejscowienie, jest grawerowany widok miasta wykonany przez Giovanniego Andreę Vavassore. Ten artysta stworzył piękną panoramę Konstantynopola, opublikowaną w Wenecji w 1520 roku, a więc już po podboju osmańskim. Ten obraz pokazuje kolumnę w obrębie dzielnicy Starego Pałacu Osmańskiego, obecnie terenu Uniwersytetu Stambulskiego. Tak więc kolumna wydawała się znajdować poza centrum forum, w jego części na północ od Mese.

Warto zauważyć, że pierwszy Pałac Osmański w Konstantynopolu został zbudowany na terenie Forum Teodozjusza, odzwierciedlając położenie starszej osady Bizancjum. Dopiero później sułtani przenieśli się do nowego Pałacu Topkapı bliżej Bosforu. Topkapı pierwotnie nazywano Nowym Pałacem (Yeni Saray lub Saray-I Cedîd-i Âmire), aby odróżnić go od Starego Pałacu. Niestety nie pozostały żadne ślady po tej pierwszej rezydencji sułtanów w mieście, obecnie miejscu Uniwersytetu Stambulskiego na placu Beyazit.

Jeśli chodzi o Kolumnę Teodozjusza, jedno jest pewne: była ona jednym z najbardziej imponujących monumentów Konstantynopola, a jej wysokość sięgała 50 metrów. Została wykonana z białego marmuru, podobnie jak jej poprzedniczki w Rzymie - kolumny Trajana i Marka Aureliusza. Zewnętrzna część kolumny została ozdobiona płaskorzeźbami, wspinającymi się ku szczytowi spiralnym pasem. Te płaskorzeźby przedstawiały, tak jak wymagała tego rzymska tradycja, wojenne zwycięstwa cesarza. W tym konkretnym przypadku głównym tematem było zwycięstwo nad Gotami i zniszczenie ich osad na Bałkanach. Zachowane fragmenty Kolumny Teodozjusza przedstawiają głównie żołnierzy podczas marszu i bitwy oraz fortyfikacje. Jeden wyjątkowy fragment ukazuje żołnierza w łodzi.

Kiedy Teodozjusz został cesarzem wschodniej części Cesarstwa Rzymskiego w styczniu 379 roku, zastąpił cesarza Walensa, który został pokonany i zabity w bitwie pod Adrianopolem, stoczonej przeciwko Gotom w sierpniu 378 roku. W ten sposób Teodozjusz został cesarzem po katastrofalnej dla Rzymian klęsce pod Adrianopolem i był zmuszony stawić czoła temu zagrożeniu. W rzeczywistości kryzys był tak poważny, że jego współwładca, Gracjan, zrzekł się kontroli nad prowincjami iliryjskimi, przysłał posiłki i powierzył Teodozjuszowi rozprawę z barbarzyńcami, sam wycofując się do Trewiru w Galii. Miało to na celu danie wolnej ręki Teodozjuszowi, ale ten był poważnie chory przez większość roku 379, a do Konstantynopola dotarł dopiero w 380 roku. Wobec siły militarnej Gotów, Teodozjusz uciekł się do dyplomacji i wykorzystał skłócenie poszczególnych plemion, by w końcu w 382 roku zawrzeć pokój ze wszystkimi.

Kolumna Teodozjusza, podobnie jak inne monumentalne kolumny tego typu, miała wewnętrzne spiralne schody, które umożliwiały dostęp do szczytu. Ta klatka schodowa była używana nie tylko ze względów technicznych, gdyż powiada się, że mnich stylita zamieszkał na tej kolumnie w okresie środkowobizantyjskim. Stylici byli chrześcijańskimi ascetami, którzy mieszkali na szczycie kolumny lub filaru. Ten szczególny pomysł został wprowadzony przez świętego Szymona Słupnika Starszego, który zamieszkał na szczycie kolumny w Syrii w 423 roku, i choć wydaje się to nieprawdopodobne, praktyka ta była później dość rozpowszechniona. Uczeń Szymona, Daniel, przyniósł ją do Konstantynopola, gdzie cesarz Leon I wzniósł dla niego szereg filarów z platformą na szczycie. Zatem jest bardzo prawdopodobne, że inny stylita zamieszkał na szczycie Kolumny Teodozjusza, korzystając z jej imponujących wymiarów i pustej przestrzeni pozostawionej po zburzeniu posągu Anastazjusza.

Kolumna została również wykorzystana do znacznie mniej niewinnych celów. Podczas brutalnych czasów Czwartej Krucjaty cesarz Aleksy V Dukas doszedł do władzy poprzez pałacowy zamach stanu, zabijając swoich poprzedników. Na tronie utrzymał się jednak tylko przez około dwa miesiące, ponieważ w kwietniu 1204 roku Krzyżowcy zaatakowali miasto. Aleksy V uciekł z miasta łodzią rybacką w kierunku Tracji w nocy w 12 kwietnia. W ten sposób Aleksy V i jego towarzysze dotarli do Mosynopolis (Maximianopolis), okupowanego przez obalonego cesarza Aleksego III Angelosa i jego zwolenników. Po początkowym serdecznym powitaniu, gdy nawet córka Aleksego III została podarowana nowo przybyłemu Aleksemu V jako żona, teść szybko zmienił zdanie. Aleksy V został oślepiony i wygnany. Porzucony przez swoich zwolenników, został ostatecznie schwytany przez armię łacińską w listopadzie tego samego roku. Po powrocie do Konstantynopola jako więzień został osądzony przez Baldwina I Flandryjskiego, pierwszego cesarza Cesarstwa Łacińskiego, za zdradę Aleksego IV.

Tak spektakularny proces musiał zakończyć się wielkim finałem. Po publicznym procesie skazanego więźnia stracono w nowatorski sposób, ponieważ przywiązano go do deski i zrzucono ze szczytu Kolumny Teodozjusza. Ten dość ekstrawagancki pokaz władzy skierowany był do ludności Konstantynopola, ponieważ łacińscy zdobywcy potrzebowali aury legalności, a egzekucja człowieka, który zamordował ostatniego "prawowitego cesarza", była środkiem do osiągnięcia tego celu.

Kolumna Teodozjusza przetrwała znacznie dłużej niż reżim łaciński, bo nadal stała po podboju osmańskim w 1453 roku. Kolumnę zburzono dopiero na początku XVI wieku, a jej fragmenty zostały wbudowane w fundamenty Łaźni Bejazyda, wzniesionej około 1507 roku przez Gülbahar Hatun, jedną z żon Bejazyda II i matkę Selima I. Niektóre fragmenty starożytnej kolumny są nadal widoczne na zewnętrznej ścianie tego budynku. Inne odkryte tam fragmenty zostały przeniesione do Muzeum Archeologicznego w Stambule. Szukając tego budynku, warto pamiętać, że jest on lokalnie znany jako Łaźnie Patrony Halila, zbuntowanego Albańczyka, który pracował tam jako pomocnik, gdy zwolniono go ze służby u janczarów. Później poprowadził on powstanie w 1730 roku, które pozbawiło władzy Ahmeda III i zakończyło tzw. erę tulipanów, ale to już inna historia. Łaźnia Bejazyda przeszła solidny remont i ponownie otwarto ją dla zwiedzających jako muzeum w 2015 roku. Więcej fragmentów Kolumny Teodozjusza odkryto w 1973 roku, kiedy prowadzono prace nad biblioteką uniwersytecką w Stambule, a teraz znajdują się one również w Stambulskim Muzeum Archeologicznym.

Pozostałe ocalałe fragmenty Forum Teodozjusza należą do Łuku Triumfalnego Teodozjusza, wzniesionego z marmuru z wyspy Marmara. Łuk ten niegdyś stanowił jedną z bram wiodących na forum. Którym dokładnie wejściem był ten łuk, tego ciągle nie ustalono z całą pewnością. Tradycyjnie badacze podają, że była to zachodnia brama na forum. Ponieważ jednak w pobliżu tego łuku znaleziono wiele ścian fundamentowych, możliwe jest również, że faktycznie tworzył on wschodnie wejście na plac. Również na podstawie pozostałości ścian fundamentowych odkrytych w pobliżu łuku, najnowsze sugerowane wymiary forum wynoszą jedynie 55 na 55 metrów, z eksedrą po stronie północnej. Stosunkowo skromne rozmiary forów publicznych w Konstantynopolu można dość przekonująco wyjaśnić ich czysto ceremonialną funkcją, ponieważ to hipodrom odgrywał główną rolę polityczną i rozrywkową w przestrzeni publicznej miasta.

Zapomniane na wiele stuleci marmurowe fragmenty Łuku Teodozjusza zostały w końcu odkryte podczas przebudowy Placu Bejazyda i ulicy Ordu, przeprowadzonej w latach 1948–1961. Ich odzyskanie umożliwiło eksperymentalną wirtualną rekonstrukcję pierwotnego wyglądu struktury jako trójłukowej bramy. Dziś te fragmenty, w tym charakterystyczne części kolumn, można oglądać po południowej stronie ulicy Ordu, naprzeciwko Łaźni Bejazyda.

Inne niesamowite znaleziska odkryte podczas wykopalisk na Forum Teodozjusza należą do znacznie starszych czasów, przed panowaniem Konstantyna Wielkiego. Jednym z nich jest nagrobek Aureliusza Surusa, który był trębaczem Legionu I Adiutrix pod koniec II wieku n.e. Służył w armii przez 18 lat, a pomnik pogrzebowy wzniósł mu spadkobierca i również trębacz Septymiusz Vibianus. Możliwe, że Surus mógł zostać zabity podczas oblężenia Bizancjum w Roku Pięciu Cesarzy, czyli w 193 roku n.e. W tym niespokojnym okresie Aselliusz Emilian, namiestnik Azji, okupował Bizancjum w imieniu jednego z pretendentów do cesarskiego tronu, Pescenniusza Nigra. Następnie Niger uczynił Bizancjum swoją kwaterą główną i odmówił poddania się Septymiuszowi Sewerowi i udania się na dobrowolne na wygnanie, wierząc w pomyślny wynik starcia zbrojnego. Bizancjum było oblegane, co zmusiło Nigra do opuszczenia miasta i wycofania się do Nicei. Bizancjum pozostało jednak lojalne wobec Nigra, a zajęcie miasta zajęłoby Sewerowi czas aż do końca 195 roku.

Drugi nagrobek wojskowy, znaleziony również na Forum Teodozjusza, należy do aquilifera Legionu II Adiutrix. Aquilifer był żołnierzem rzymskiej armii wyznaczonym do noszenia legionowego symbolu, aquili czyli orła. Nagrobek tego konkretnego nosiciela sztandaru stwierdza, że: "Duchowi [...] Flawiusza Curillio, pomocnego i pobożnego nosiciela sztandaru drugiego legionu. Służył przez 18 lat jako żołnierz, a żył przez lat 40. Sanax, noszący orła tego samego legionu, wzniósł tę stelę." Stela jest nawet starsza od tej należącej do trębacza, ponieważ pochodzi z drugiej połowy I wieku naszej ery. Oba nagrobki znajdują się obecnie w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Stambule.

Wreszcie, wykopaliska przeprowadzone w celu wykopania rowów fundamentowych Wydziału Literatury i Nauk Uniwersytetu Stambulskiego przyniosły kolejne niesamowite odkrycie archeologiczne: pozostałości nie jednej, ale trzech bazylik. Niestety ich identyfikacja nie była możliwa i dlatego nazywane są po prostu bazylikami "A", "B" i "C". Z trzech bazylik, Bazylika A pochodzi z czasów panowania cesarza Justyniana. Oznacza to, że jest to jedyna bazylika z tego okresu, której plan jest znany: jej centralna przestrzeń jest prawie kwadratowa z dwoma dziedzińcami po bokach. Kapitele kolumn oddzielających nawy bazyliki przypominają te z Hagia Sophii, wzniesionej w tym samym okresie. Warto też zapamięta, że duża ambona (ambo) znaleziona w Bazylice A to jedyny taki fragment zachowany z wczesnego okresu bizantyjskiego. Dziś, aby go zobaczyć, należy odwiedzić ogród Hagia Sophii.