Położone na terenie wioski rybackiej Iasos to rzadko odwiedzane ruiny antycznego miasta malowniczo górujące nad głęboką zatoką Güllük, należącą do Morza Egejskiego. Warto poświęcić nieco czasu i wysiłku, aby do nich dotrzeć. Starania zostaną wynagrodzone przez wędrówkę wśród pozostałości antycznych budowli oraz widoki z akropolu Iasos na błękitne wody morskie.

Zarys historii

Z przekazów starożytnych historyków wynika, że Iasos założyli koloniści z Argos, miasta położonego po przeciwnej stronie Morza Egejskiego, na greckim Peloponezie. Podobno greccy osadnicy odnieśli ciężkie straty podczas starć zbrojnych z lokalnymi mieszkańcami tych terenów - Karyjczykami. Z tego powodu wezwali na pomoc wnuka boga oceanów Posejdona, który oprócz wsparcia militarnego przyprowadził do Iasos więcej osadników.

Badania archeologiczne wskazują jednak, że teren Iasos posiada znacznie dłuższą historię, sięgającą wczesnej epoki brązu. W epoce brązu Iasos pozostawało pod wpływem tzw. kultury cykladzkiej, której głównymi ośrodkami były egejskie wyspy Syros, Naksos i Milos. W trakcie wykopalisk odkryto przedmioty reprezentujące również okresy: geometryczny, hellenistyczny, rzymski i bizantyjski.

Źródłem bogactwa Iasos było rybołówstwo, którego długą tradycję podtrzymują obecni mieszkańcy wsi Kıyıkışlacık. Ponadto, w okolicznych górach pozyskiwano piękne marmury, białe i czerwone, które wykorzystywano szeroko w celach ozdobnych. Pierwotnie osada położona była na niewielkiej wyspie, która obecnie połączona jest z lądem stałym.

Wiadomo, że Iasos należało do Ateńskiego Związku Morskiego i zaangażowało się po stronie ateńskiej w wielką wojnę peloponeską (w latach 431-404 p.n.e.). Po nieszczęsnej wyprawie sycylijskiej w latach 415-413 p.n.e. czyli nieudanej próbie przejęcia kontroli nad Sycylią przez Ateny, Iasos zostało zaatakowane przez Spartan i doszczętnie zniszczone.

W IV wieku p.n.e. Iasos, które odbudowano ze zgliszczy wojennych, znalazło się pod rządami dynastii Hekatomnidów z Karii, którzy zarządzali tymi terenami jako perską satrapią. Podczas podbojów Aleksandra Wielkiego Iasos zostało zdobyte przez wojska macedońskie, a po śmierci tego wodza stało się przedmiotem sporu pomiędzy jego następcami. Ostatecznie, podobnie jak wszystkie terytoria zachodniej Azji Mniejszej, Iasos znalazło się pod kontrolą rzymską, a następnie - bizantyjską.

Okresy intensywnego rozwoju Iasos przypadły na II i VI wiek n.e. i związane były z intensyfikacją wydobycia marmuru z pobliskich złóż. W czasach bizantyjskich Iasos było biskupstwem i znane są imiona czterech lokalnych biskupów z okresu od V do IX wieku n.e. Byli to: Themistius, Flacillus, Dawid i Grzegorz. Obecnie, jako Jassus, Iasos pełni funkcję tytularnego biskupstwa kościoła rzymskokatolickiego Karii.

Na przełomie XII i XIII wieku wzmocniono fortyfikacje Iasos, ale nie powstrzymały one najazdów tureckich i Iasos przeszło ostatecznie pod kontrolę Imperium Osmańskiego. Pod koniec XIX wieku znaczne odcinki murów obronnych Iasos zostały rozebrane, a zgromadzony materiał wykorzystano przy rozbudowie Stambułu.

Do lat 20-tych XX wieku wioskę położoną przy ruinach Iasos zamieszkiwała ludność grecka. Osada nazywała się wówczas Asin Kurin. Po wymianie ludności pomiędzy Grecją a Turcją osadzili się tu tureccy rybacy.

Badania archeologiczne

Pierwsze badania na terenie Iasos przeprowadził w 1835 roku Charles Texier. W XX wieku pracami w Iasos kierowała Włoska Szkoła Archeologiczna w Atenach, a wykopaliskami zarządzali: Doro Levi (1960-1972), Clelia Laviosa (1972-1984) i Fede Berti (1984-2011).

Celem podjęcia prac właśnie w Iasos były dla Doro Leviego poszukiwania dowodów na ekspansję minojską na terenach Anatolii. Wyniki badań przeszły najśmielsze oczekiwania - na terenie agory, dzięki głębokim wykopom, udało się ujawnić prawie kompletną sekwencję kolejnych warstw cywilizacyjnych, od III tysiąclecia p.n.e. do okresu bizantyjskiego. Najważniejsze okazały się ślady pochodzące z kluczowych okresów greckiej historii, takich jak czasy minojskie, epoka brązu, okres geometryczny i archaiczny. Co więcej, badania na terenie Iasos przyczyniły się do zrozumienia procesu powstawania miast.

W 2011 roku Marcello Spanu został dyrektorem wykopalisk archeologicznych w Iasos. Obecnie wykopaliska trwają, a prowadzą je archeolodzy z Uniwersytetu Selçuk. Wiele eksponatów znalezionych w Iasos jest obecnie wystawionych w muzeach archeologicznych w Izmirze, Milasie i Bodrum.

Czasy współczesne

Obecnie na terenie Iasos leży wioska rybacka o łatwej do zapamiętania i wymówienia nazwie Kıyıkışlacık. Jej lokalizacja, w najbardziej wsuniętym w głąb lądu punkcie zatoki Güllük, sprzyja pomyślnym połowom rybackim. W pogodny dzień z nabrzeża widać położoną po drugiej stronie zatoki miejscowość Güllük, a pomiędzy tymi wioskami kursują łodzie transportujące pasażerów. Większość z nich przybywa do Kıyıkışlacık z myślą o wyśmienitych rybach, serwowanych w niewygórowanych cenach w lokalnych restauracjach. Pomimo tych wizyt Kıyıkışlacık pozostaje raczej spokojną osadą, otoczoną przez gaje oliwne, rosnące na niewysokich wzgórzach w głębi lądu. W przeciągu ostatnich 30 lat liczba mieszkańców Kıyıkışlacık wzrosła z 600 do 2500.

Zwiedzanie Iasos

Iasos było w dawnych czasach całkowicie otoczone przez mury obronne, które wzniesiono w IV wieku p.n.e. Zachowały się one w wyśmienitym stanie aż do roku 1887, kiedy to znaczne ich odcinki rozebrano w celu pozyskania materiałów budowlanych. Obecnie widocznych jest zaledwie kilka odcinków tych fortyfikacji. Mury posiadały wieże obronne i bramy, z których najlepiej zachowaną jest brama wschodnia, położona w pobliżu sanktuarium Zeusa. Natomiast najbardziej charakterystyczna wieża, na planie zbliżonym do kwadratu, wznosi się przy wejściu na teren agory.

Teren agory, czyli głównego placu w Iasos, był wykorzystywany co najmniej od III tysiąclecia p.n.e., o czym świadczą przeprowadzone na jej terenie wykopaliska. W ich wyniku odkryto m.in. ściany budynków z epoki brązu (II tysiąclecie p.n.e.) oraz grobowce z okresu geometrycznego (czyli VIII-VII wieku p.n.e.). Przez cały teren agory poprowadzono w V wieku p.n.e. oraz w okresie hellenistycznym kanały i rurociągi, którymi odprowadzano do morza wodę płynącą z położonych wyżej części miasta.

Funkcję agory obszar ten pełnił od IV wieku p.n.e. Z tych czasów pochodzą odcinki murów ciągnące się wzdłuż północnego i wschodniego boku placu. Obszar agory miał kształt prostokąta o bokach długości 107 na 87 metrów. W centrum tego placu znajdywały się liczne budynki sakralne oraz ołtarze. W II wieku n.e. zbudowano portyki (czyli stoy) otaczające ze wszystkich stron agorę. Zostały one zniszczone przez nawiedzające te tereny trzęsienia ziemi. W VI wieku n.e. po wschodniej stronie agory wzniesiono chrześcijańską bazylikę, którą otaczała rozległa nekropolia. Na tym cmentarzu chowano zmarłych aż do XV wieku n.e.

W okresie bizantyjskim powstało wiele budynków, zlokalizowanych na obszarze zajmowanym uprzednio przez portyki. Do ich budowli wykorzystano fragmenty kolumn i innych elementów architektonicznych pochodzących ze zniszczonych przez trzęsienia ziemi kolumnad. Na terenie stoy wschodniej i południowej powstały w X-XI wieku zakłady metalurgiczne, warsztaty garncarskie i szklarskie.

Najlepiej zachowanym budynkiem na terenie agory jest położony w jej południowo-zachodnim rogu buleuterion. Pierwszy budynek rady powstał w IV wieku p.n.e., kiedy to zaczęto zwoływać posiedzenia rady miejskiej, ale obecnie widoczna konstrukcja pochodzi z I wieku n.e. Budowla na plan prostokątny, a jej cavea czyli rzędy siedzisk ma kształt trzech czwartych okręgu.

Funkcja buleuterionu z czasem zmieniła się i zamiast posiedzeń radnych zaczęto organizować w nim przedstawienia. W celu adaptacji budynku dobudowano do niego skene, w której znajdowały się trzy otwory służące aktorom oraz dwa dekoracyjne rzędy kolumn z niszami na posągi. Widownia była podzielona pionowo na trzy sektory, a diazoma oddzielała jej część dolną od górnej. Siedziska ozdabiały wykończenia w kształcie lwich łap. Orchestra czyli miejsce przeznaczone dla chóru została wyłożona płytami z lokalnego marmuru w dwóch kolorach: czerwonym i białym. W czasie rządów rzymskiego cesarza Hadriana (czyli w I połowie II wieku n.e.) w ramach prac remontowych prowadzonych na agorze, zewnętrzna fasada buleuterionu została ozdobiona rzeźbami.

Przejście z południowego portyku agory prowadzi na teren, który został przez badaczy zidentyfikowany jako sanktuarium Artemidy Astias. Z tym lokalnym wcieleniem bogini polowań wiąże się legenda, według której jej posąg pozostawał zawsze suchy, gdyż nie tykał go deszcz ani śnieg.

Najstarszym budynkiem na terenie tego sanktuarium jest niewielka, gdyż mierząca zaledwie 8 na 17 metrów, tzw. świątynia w antach (in antis). Był to budynek, którego odcinki ścian bocznych nawy (czyli właśnie anty) były wysunięte przed ścianę frontową, a w fasadzie pomiędzy nimi stały dwie kolumny. Świątynię wzniesiono w IV wieku p.n.e. i wykorzystywano aż do czasów rzymskich.

Świątynię otaczał prostokątny plac, otoczony kolumnadami wykonanymi w porządku doryckim w okresie późno-hellenistycznym. Przy południowym portyku znajdowały się trzy pomieszczenia z dużymi drzwiami. Przypuszcza się, że pokoje te służyły jako archiwum miejskie, umieszczone pod opieką bogini Artemidy.

Na wschód od agory położony jest drugi ważny kompleks sakralny Iasos, który poświęcony został Zeusowi Megistosowi. Podobnie, jak w przypadku sanktuarium Artemidy, znajduje się tu niewielka świątynia in antis, z której wyjście prowadzi na wybrukowany plac. Na placu tym znaleziono dużo inskrypcji wotywnych oraz przedmiotów składanych w ofierze bóstwu.

Po południowo-wschodniej stronie sanktuarium Zeusa Megistosa zbudowano w II wieku p.n.e. kompleks budynków publicznych, skupionych wokół dziedzińca o kształcie trapezu, wyłożonego marmurowymi płytami. Dziedziniec otaczały portyki z kolumnami w porządku doryckim, a w późniejszym okresie dobudowano na nim fontannę. Badaczom udało się zrekonstruować wygląd budynków położonych przy dziedzińcu, odkryto również ślady mozaik, którymi wyłożone były podłogi pomieszczeń.

Po drugiej stronie wzgórza akropolu, na jego południowym stoku, stoją pozostałości wspaniałej rezydencji mieszkalnej zbudowanej w stylu hellenistycznym w II wieku n.e. Domostwo składa się z obszernego dziedzińca wewnętrznego otoczonego kolumnadą oraz z przylegających do niego pomieszczeń. Rezydencja była dwukondygnacyjna, a schody na górne piętro znajdowały się po zachodniej stronie budynku.

Dziedziniec wyłożony był blokami marmuru, a po bokach - mozaikami ze wzorami geometrycznymi. Stały dostęp do wody pitnej zapewniała mieszkańcom duża cysterna, wykuta w skale. Pokoje mieszkalne również wyłożono mozaikami, wśród których przeważają motywy geometryczne, ale natrafiono w nich także na podobizny zwierząt oraz naczyń. Ściany pokoi pokryte były freskami, które częściowo zachowały się do naszych czasów.

Teatr w Iasos zbudowano w IV wieku p.n.e., dwa wieki później wyremontowano, a za czasów rzymskich przebudowano. Gdy w połowie XIX wieku ruiny miasta odwiedził Charles Texier, antyczny teatr był w stanie niemalże idealnym. Niestety, do naszych czasów doczekały zaledwie fragmenty tej budowli, ponieważ jej reszta podzieliła los fortyfikacji Iasos i została rozebrana w 1887 roku. Marmurowe elementy teatru posłużyły do budowy nabrzeży w Stambule.

Na szczycie wzgórza, które góruje nad Iasos, znajduje się ufortyfikowany akropol. Mury obronne zostały wzniesione w XII lub XIII wieku n.e., a ich konstrukcję najczęściej przypisuje się zakonowi joannitów z wyspy Rodos. Mury wyznaczają duży, trapezoidalny obszar, na terenie którego znajduje się bizantyjska cysterna oraz pozostałości hellenistycznej świątyni. U stóp twierdzy stoi chrześcijańska bazylika z VI wieku n.e., składająca się z trzech absyd i narteksu.

Charakterystycznym widokiem, jaki zadziwia osoby odwiedzające Iasos, jest kamienna konstrukcja, wystająca z wód zatoki Güllük. Są to pozostałości wieży obronnej zachodniego portu Iasos, zbudowanej w okresie bizantyjskim. Wieża była niegdyś dwukondygnacyjna: na niższym piętrze znajdowała się cysterna oraz drzwi prowadzące do pomostu, a na piętrze wyższym - pomieszczenie ogrzewane kominkiem. Do dzisiaj zachowały się ślady pomostu, który łączył wieżę z linią fortyfikacji znajdującą się na stałym lądzie.

Naprzeciwko dawnej wyspy, na której znajduje się większość dawnych budowli Iasos, stoi pochodzące z czasów rzymskich mauzoleum. Nazywane jest ono Balık Pazarı, co oznacza dosłownie targ rybny. Nazwa ta wynika z błędu, jaki na początku XX wieku popełnili włoscy badacze, którzy zidentyfikowali tę budowlę z targiem wspominanym przez Strabona. Później okazało się, że budynek był w rzeczywistości położonym na terenie północnej nekropolii mauzoleum, ale nadana mu nazwa utrzymała się do dzisiaj. W mauzoleum działa obecnie tzw. Antiquarium czyli otwarte w 1995 roku muzeum. Wystawione są w nim rzeźby, inskrypcje i elementy architektoniczne wydobyte przez archeologów na terenie Iasos.

Informacje praktyczne

W Kıyıkışlacık działa kilka pensjonatów (Ersan, Cengiz, Zeytin i Kaya). Wszystkie leżą na terenie wsi, na wzgórzu nad portem i posiadają tarasy widokowe oraz pokoje z balkonami z widokiem na zatokę Güllük.

Restauracje specjalizujące się w daniach rybnych znajdują się tuż przy nabrzeżu portowym. Szczególnie polecane lokale to Dilek, Ceyar i Iasos Deniz.

W 2024 roku roku wstęp na teren Iasos był darmowy. Obszar antycznego miasta był jedynie częściowo oczyszczony z chaszczy i przygotowany do zwiedzania. Tablice informacyjne były stare i częściowo nieczytelne.