Ruiny jońskiego miasta Priene, malowniczo położone na zboczu góry Mykale nad równiną, którą wije się rzeka Meander, stanowią doskonałą praktyczną lekcję archeologii i historii. Najważniejszy wniosek z odwiedzin w Priene połączonych z pobieżną lekturą poświęconej temu miastu literatury brzmi: nic nie jest tu oczywiste. Pierwotna nazwa miasta brzmiała Kadme, założyli je Karyjczycy, a położone było w zupełnie innej lokalizacji, nad brzegami Morza Egejskiego.

Widok na akropol w Priene

Zarys historii

Badacze przypuszczają, że w miejscu, w którym osadzili sie greccy koloniści i nadali mu nazwę Priene, istniała już wcześniej osada. Jest prawdopodobne, że podobnie jak w przypadku Miletu, początki tego miasta sięgają czasów minojskich. Istnieją również teorie, że miasto to należało do terenów królestwa Ahhiyawa, które zostało założone w okolicach Miletu w czasach hetyckich rządów nad większością terenów Anatolii. Jednakże, w przeciwieństwie do sytuacji Miletu, w przypadku Priene brakuje materialnych dowodów na poparcie tych teorii i domysłów.

Powód takiego stanu rzeczy jest prosty: nie jest obecnie znana pierwotna lokalizacja Priene, najprawdopodobniej ukryta głęboko pod warstwą mułów gdzieś na terenach delty rzeki Büyük Menderes (antyczny Meander). Przypuszcza się, że na początku miasto położone było na półwyspie posiadającym dwa naturalne porty. Jednakże z czasem półwysep ten został otoczony niesionymi przez rzekę Meander osadami i odcięty od dostępu do morza, co zmusiło mieszkańców Priene do przeprowadzki.

Dolina rzeki Meander widziana z Priene

Powrót do spisu treści

Dzieje mityczne

Według tradycji antycznej Priene została założona przez Ajpytosa, syna Neleusa - założyciela Miletu, a jednocześnie wnuka Neleusa - króla Aten w miejscu osady karyjskiej o nazwie Kadme. Współzałożycielem kolonii był pochodzący z greckiego miasta Teby Filotas. Istniało również przekonanie, że pierwotną osadę założyły Amazonki, podobnie jak Gryneion czy Pitane (obecne Çandarlı).

Powrót do spisu treści

Kolonizacja grecka i rządy perskie

Przybycie osadników greckich i założenie Priene jest datowane na okolice roku 1000 p.n.e. Badacze sądzą, że wówczas osada położona była w pobliżu antycznego Aneon (obecnie okolice miasta Söke). Pierwsze przenosiny Priene miały miejsce około 700 roku p.n.e., a impulsem do ich przeprowadzenia była seria trzęsień ziemi. Osada znalazła się wtedy około 8 km od ostatecznej lokalizacji z IV wieku p.n.e.

Od czasów zjednoczenia się kolonii jońskich w Azji Mniejszej w formie tzw. dodekapolis czyli sojuszu 12 miast, Priene posiadała wielkie znaczenie jako gospodarz posiedzeń i uroczystości odbywających się na podległym jej obszarze, w miejscu nazywanym Panionion. Jedyną zachowaną z tamtego okresu historii miasta pamiątką jest jedna moneta z elektrum czyli stopu złota i srebra, ozdobiona podobizną bogini Ateny. Jej wybicie datuje się na przełom VI i V wieku p.n.e.

Najsłynniejszym mieszkańcem Priene z tamtego okresu dziejów był Bias, zaliczany, podobnie jak Tales z Miletu, do grona Siedmiu Mędrców. Zyskał sławę jako biegły prawnik, myśliciel, autor poematu o Jonii oraz, przede wszystkim, człowiek o bardzo dobrym sercu i wybitnym poczuciu sprawiedliwości. Jego najczęściej powtarzaną myślą jest: Wszystko, co posiadam, noszę ze sobą - co oznacza, że prawdziwa wartość człowieka leży w jego wnętrzu.

Wiadomo, że mieszkańcy Priene wzięli udział w przegranej bitwie morskiej z Persami pod Lade w 495 roku p.n.e., wysyłając do boju 12 okrętów. Dalsze dzieje miasta przebiegały według podobnej ścieżki, co pozostałych miast jońskich regionu. Po okresie represji perskich związanych ze stłumionym buntem, nadeszły czasy dominacji Aten. Wówczas Priene stała się członkiem Ateńskiego Związku Morskiego. Tuż przed przybyciem do Azji Mniejszej Aleksandra Wielkiego Priene zarządzana była przez słynnego Mauzolosa z Halikarnasu, wyznaczonego przez Persów na satrapę tego regionu.

To właśnie Mauzolos był odpowiedzialny za ostateczne przenosiny Priene w znaną nam lokalizację na zboczach góry Mykale. Miał nadzieję, że okaże się ona trwałym rozwiązaniem z dostępem do znakomitego portu Naulochos położonego poniżej.

Powrót do spisu treści

Okres hellenistyczny

Prace nad budową nowej Priene właśnie się rozpoczynały, gdy Macedończycy ostatecznie odbili tereny Azji Mniejszej z rąk perskich. Ich przywódca, Aleksander Wielki, bardzo zapalił się do pomysłu konstrukcji nowego miasta i nawiązał w tym celu bliską współpracę z Mauzolosem. Ich zamysłem było uczynienie z Priene miasta modelowego, zaplanowanego z wykorzystaniem rozwiązania urbanistycznego rozpowszechnionego przez Hippodamosa z Miletu. Główna ulica miasta przebiegała na osi wschód - zachód i krzyżowały się z nią pod kątem prostym mniejsze uliczki.

Widok na akropol w Priene

Sam Aleksander Wielki został sponsorem świątyni Ateny Polias, a zamożni mieszkańcy miasta zdecydowali się finansować ze środków prywatnych inne budowle publiczne, z których większość do dzisiaj posiada inskrypcje z imionami darczyńców.

Świątynia Ateny Polias

Priene z okresu hellenistycznego była niewielkim miastem, liczącym, według maksymalnych oszacowań, 6000 mieszkańców. Położenie miasta na zboczu górskim, na małej powierzchni, wymuszało znaczne zagęszczenie budynków mieszkalnych i publicznych. Jednocześnie było to jednak miasto bardzo zamożne, w którym wiele domów było wyłożonych marmurem, a około jedna trzecia domostw posiadała własną kanalizację czyli toalety i bieżącą wodę dostarczaną prosto ze strumieni na górze Mykale. W tamtych czasach większość Greków, w tym mieszkańcy Aten, musieli czerpać wodę z publicznych fontann.

Fragment instalacji wodno-kanalizacyjnej

Powrót do spisu treści

Czasy rzymskie i bizantyjskie

Okres największego rozkwitu gospodarczego i kulturowego Priene przypadł na III i II wiek p.n.e. Miasto posiadało nawet własną szkołę rzeźbiarską. Jednakże nigdy już nie odzyskało znaczenia politycznego, jakim cieszyło się jako gospodarz zgromadzenia w Panionionie w czasach archaicznych. Przez pewien czas podlegało rządom władców Królestwa Pergamonu, następnie dostało się pod kontrolę rzymską i bizantyjską, kiedy to stało się siedzibą diecezji. Pod zarząd turecki Priene dostało się pod koniec XIII wieku n.e.

Pozostałości kościoła z czasów bizantyjskich

Powrót do spisu treści

Prace archeologiczne

W czasach nowożytnych jako pierwsze zainteresowało się ruinami Priene londyńskie Stowarzyszenie Dyletantów (ang. Society of Dilettanti), wysyłając na ich teren swoich członków w latach 1765 i 1868.

Zakrojone na szeroką skalę prace archeologiczne na terenie Priene przeprowadzili na zlecenie Muzeum Berlińskiego w latach 1895-1898 niemieccy badacze: Carl Humann i Theodor Wiegand. Ich zespół odsłonił cały teren miasta, w tym bramy miejskie z konstrukcją łukową, budynki użyteczności publicznej, świątynie i domy mieszkalne.

Fragment murów obronnych

Powrót do spisu treści

Zwiedzanie

Ruiny Priene położone są na stoku góry Mykale (tr. Samsun Daği), na czterech tarasach zwróconych w stronę doliny rzeki Meander. Główna arteria komunikacyjna miasta przebiega na linii wschód-zachód, na mniej więcej równym poziomie, a przecinające ją prostopadle ulice wiodą w górę i w dół zbocza, często po schodach, zapewniając dostęp do czterech tarasów, na których stało dawne miasto.

Teatr

Pozostałości Priene są uważane za najbardziej widowiskowy przykład zachowanego niemalże w całości miasta greckiego. Jednocześnie uznawane jest za jedno z najlepiej zbadanych, obok Pompei, miast antycznych (Piszczek 1990). Miasto zostało zbudowane z marmuru pozyskiwanego w pobliskich kamieniołomach na górze Mykale.

Na najniższym tarasie znajdował się stadion i dolny gimnazjon. Najważniejsze budynki miasta położone są na tarasie drugim od dołu. Dawniej znajdowało się na nim centrum Priene, po którym zachowały się pozostałości agory i świątyni Zeusa. Powyżej, na tarasie trzecim, znajdowała się świątynia i sanktuarium Ateny Polias, górny gimnazjon i teatr. Jeszcze wyżej, na czwartym tarasie, położone było sanktuarium Demeter. Na północ od miasta wznosi się stromo wzgórze, na szczycie którego położony był akropol. Całość otoczona była niegdyś murem obronnym, a dostęp do miasta zapewniały trzy bramy.

Fragment murów obronnych

Woda była dostarczana do Priene prosto z gór akweduktem, gromadzona w trzech zbiornikach i rozprowadzana po całym mieście systemem glinianych rur, które zasilały zarówno publiczne fontanny, jak i niektóre domy prywatne.

Świątynia Ateny Polias

Najważniejszą budowlą, której pozostałości można zobaczyć podczas wizyty w Priene, jest świątynia bogini Ateny Polias. Została zbudowana około 335 roku p.n.e. przy użyciu środków zapewnionych przez Aleksandra Wielkiego i początkowo była jemu dedykowana. Głównym architektem odpowiedzialnym za jej powstanie był Pyteos, współtwórca Mauzoleum w Halikarnasie, zaliczanego do Siedmiu Cudów Świata.

Świątynia Ateny Polias

Świątynia posiadała niegdyś pochodzącą z II wieku p.n.e. kopię posągu bogini Ateny z ateńskiego Partenonu. Jego wygląd znany jest z monet bitych w Priene w okresie rzymskim. Archeolodzy znaleźli jedynie należącą do posągu lewą stopę oraz lewe ramię. Na tej podstawie wysokość posągu została oszacowana na 6,5 metra czyli połowę wysokości posągu z Aten.

Świątynia Ateny Polias

Architektonicznie świątynia Ateny była tzw. heksastylosem, co oznacza, że posiadała sześć kolumn pod przyczółkami w fasadzie. Jednocześnie jest opisywana jako perypter czyli budowla otoczona z zewnątrz pojedynczym rzędem kolumn (Piszczek 1990). Została zbudowana w porządku jońskim. Świątynia została uznana za wzorzec dla architektury jońskiej, a jej twórca podobno napisał książkę, w której opisywał zastosowane przez siebie zasady tworzenia projektów architektonicznych.

Pięć kolumn z północnej strony świątyni zostało ponownie postawionych w latach 60-tych XX wieku, tworząc unikalny widok, dla którego tłem są zbocza góry Mykale. Niestety podczas rekonstrukcji zapomniano o jednym elemencie bazy, tzw. torusie, przez co kolumny są niższe od oryginalnie zdobiących świątynię. Z ołtarza świątyni zachowały się w oryginalnej lokalizacji jedynie fundamenty, a jeden fragment podstawy ołtarza znajduje się w Muzeum Archeologicznym w Stambule.

Świątynia Ateny Polias

Teren świątyni jest obecnie zasłany jej fragmentami, których rozmiary dają pojęcie o wielkości i potędze tej budowli.

Świątynia Ateny Polias

Agora

Agora miejska położona była w samym centrum Priene. Została zbudowana w III wieku p.n.e., na planie prostokąta o bokach długości 76 i 35 metrów. Z trzech stron otaczały ją kolumnady w stylu doryckim, a od północy sąsiadowała z główną aleją miasta. Targ spożywczy położony był poza agorą, po jej zachodniej stronie.

Po zachodniej stronie agory położone były sklepy, a z powodu nachylenia terenu południowa kolumnada posiadała podpiwniczenie. Na agorze oraz przed kolumnadami stały niegdyś posągi, z których zachowały się jedynie podstawy i fundamenty. W centralnej części agory stał ołtarz poświęcony Hermesowi. Z powodu wiatrów wiejących zimą przestrzenie między kolumnami były zamurowane do połowy wysokości.

W II połowie II wieku p.n.e. agora została otoczona nowymi, potężnymi konstrukcjami. Najważniejszą była kolumnada po stronie północnej, nazywana Świętą Stoą. Stoa ta posiada niezwykle rzadkie w architekturze greckiej rozwiązanie: prawdziwy łuk. Jej długość wynosiła aż 116 metrów, a z powodu odkrytej inskrypcji budowę tej stoy przypisuje się królowi Kapadocji Ariaratesowi VI. Kolumnadę tą łączyło z aleją na całej długości sześć stopni, które mogły również służyć jako miejsce odpoczynku i obserwacji ruchu ulicznego.

Święta Stoa

Po wejściu na teren Świętej Stoy przechodnie znajdowali się na szerokiej na prawie 6,5 metra promenadzie wyłożonej marmurem. Zachodnią ścianę stoy pokrywały inskrypcje, opisujące Priene i życie w tym miejscu. Po stronie północnej położonych było 15 pomieszczeń, które w czasach rzymskich służyły między innymi celom kultowym.

Temenos Zeusa Olimpijskiego

Kwartał miasta poświęcony Zeusowi Olimpijskiemu znajdował się po wschodniej stronie agory. Ze stojącej tu świątyni oraz ołtarza zachowały się jedynie fundamenty. Przeprowadzone na podstawie znalezionych fragmentów budowli rekonstrukcje wskazują na silny wpływ stylu architekta Pyteosa, chociaż widoczne są też różnice, przykładowo większe odstępy pomiędzy kolumnami. Szerokość podstawy w centralnej części świątyni sugeruje, że stały na niej dwa posągi bóstw, najprawdopodobniej Zeusowi towarzyszyła jego małżonka Hera.

Temenos Zeusa Olimpijskiego

Buleuterion i prytanejon

Buleuterion to jeden z najlepiej zachowanych budynków w Priene. Wzniesiony został na planie kwadratu o boku długości 20 metrów. Miał postać sali ze znajdującym się na środku ołtarzem, po trzech stronach otoczonej rzędami stopni, które były używane jako siedziska. Po stronie północnej rzędów siedzeń było aż 16, a po stronach wschodniej i zachodniej - po 10. W sumie w sali mogło jednocześnie zasiadać 640 osób. Podwójne wejście do buleuterionu zlokalizowane było od południa, od tej strony znajdowała się również mównica. Całość była niegdyś osłonięta drewnianym dachem.

Ołtarz pośrodku buleuterionu był wykuty z pojedynczego bloku marmuru, ozdobionego ze wszystkich stron wyrzeźbionymi popiersiami bóstw i głowami byków (tzw. bukranionami).

W buleuterionie odbywały się posiedzenia senatu Priene, natomiast wyłonieni spośród senatorów członkowie zarządu miasta urzędowali w sąsiadującym z buleuterionem prytanejonie. Było to zarówno centrum administracyjne, jak i duchowe Priene, w którym płonął wieczny ogień. Powstanie obu budynków datowane jest na połowę II wieku p.n.e.

Temenos bóstw egipskich

Obszar oddawania czci bogom z panteonu egipskiego zajmował obszar o wymiarach 47 na 31 metrów, znajdujący się po wschodniej stronie miasta. Do naszych czasów zachowały się fragmenty kamiennego muru oraz jeden ołtarz stojący na platformie w wysokości 1,73 m.

Sanktuarium bóstw egispkich

Według informacji ze znalezionej na terenie temenosu inskrypcji, czczono tu Isis, Serapisa i Anubisa. Wynika z niej również, że rytuały odbywały się pod przewodnictwem Egipcjanina, a kult tych bóstw był dla obywateli Priene zjawiskiem egzotycznym. Temenos powstał w wyniku stosunków handlowych w Egiptem i pojawienia się w mieście społeczności egipskich kupców.

Teatr

Położony w północno-wschodniej części miasta teatr, pomimo zmian architektonicznych przeprowadzonych w czasach rzymskich, zachował wiele cech charakterystycznych dla konstrukcji hellenistycznych. Oprócz przedstawień teatralnych odbywały się w nim zgromadzenia parlamentarne, w których uczestniczyli obywatele Priene.

Teatr

Do naszych czasów zachowały się jedynie dolne rzędy siedzeń, ale szacuje się, że dawniej było tych rzędów 50, a w sumie w teatrze mogło zasiadać jednocześnie 5000 osób. Kwadratowe otwory przy siedziskach wskazują na miejsca, gdzie montowano baldachimy osłaniające widzów przed słońcem i deszczem. W środku piątego rzędu znajduje się pięć siedzisk z oparciami, przeznaczonych dla najważniejszych obywateli. Niektóre z nich mają podłokietniki w kształcie lwich łap.

Siedzisko honorowe w teatrze

W konstrukcji teatru wyróżnia się cztery fazy. Sam teatr został zbudowany krótko po założeniu miasta w obecnej lokalizacji czyli w drugiej połowie IV wieku p.n.e. Na początku II wieku p.n.e. dodane zostały: proskenion (odpowiednik współczesnej sceny w formie podestu), skene czyli konstrukcja naprzeciwko widowni, siedziska honorowe oraz ołtarz poświęcony Dionizosowi. Więcej zmian w konstrukcji wprowadzono około 130 roku p.n.e. oraz w II wieku n.e, kiedy to powiększono go tak, by mógł pomieścić 6000 widzów.

Teatr

Gimnazjony i stadion

Priene posiadała dwa gimnazjony: jeden na północ od buleuterionu, a drugi w południowej części miasta. Gimnazjon północny czyli górny, wzniesiony w IV wieku p.n.e., został w znaczącym stopniu przebudowany w okresie rzymskim. Dodano wówczas łaźnie oraz małą świątynię poświęconą kultowi cesarskiemu.

Górny gimnazjon

Gimnazjon dolny, zachowany w bardzo dobrym stanie, posiada charakter hellenistycznej szkoły i centrum sportowego. Sąsiaduje ze stadionem, który służył do uprawiania sportu przy umiarkowanej pogodzie. W trakcie zimnych i gorących dni sportowcy przenosili się na teren gimnazjonu.

Gimnazjon dolny został zbudowany około 130 roku p.n.e., kiedy gimnazjon górny okazał się zbyt mały na potrzeby mieszkańców. Wówczas młodzi mężczyźni przenieśli się do dolnego gimnazjonu, a górny przeznaczono dla ćwiczeń dzieci i nastolatków. W okresie rzymskim w górnym gimnazjum doprowadzono instalację podgrzewającą wodę, a w gimnazjonie dolnym zachowano stary grecki zwyczaj zimnych kąpieli.

Sanktuarium Demeter

Jedno z najstarszych miejsc kultu religijnego w Priene zostało poświęcone bogini Demeter i jej córce Korze. Na terenie obszaru kultowego znajdowały się posągi, domy mieszkalne kapłanek oraz świątynia i dół ofiarny otoczony groteskowymi postaciami w odrębnej komnacie. Gdy Grecy składali ofiary bóstwom podziemnym, do których zaliczali Demeter i Korę, zamiast spalenia zwierzęcia na ołtarzu, wylewali jego krew do takiego dołu.

Domy mieszkalne

Domy w Priene porównywane są z domostwami z wyspy Delos oraz z Pompejów, zarówno pod względem stopnia zachowania, jak i rozmiarów oraz piękna. Większość z nich reprezentuje cechy charakterystyczne dla okresu wczesnohellenistycznego.

Antyczny dom mieszkalny

Ściany domów budowano z małych kamieni, czasami w górnej części korzystając z suszonych na słońcu cegieł. Najstaranniej wykonane ściany posiadają domy usytuowane wzdłuż głównej alei miasta. Pokoje miały wysokość aż 5,5 do 6 metrów, a ze znalezionych w kilku przypadkach fragmentów schodów można wywnioskować, że część budynków była dwukondygnacyjna.

Dzielnica mieszkalna w północno-zachodniej części miasta

Część domów posiadała okna zamykane okiennicami, a ich ściany wewnętrzne były obłożone stiukiem imitującym marmur. Wnętrza oświetlano lampami oliwnymi i zdobiono figurkami kamiennymi i z terakoty. W jednym domu znaleziono nawet łazienkę wyposażoną w glinianą wannę o wymiarach pozwalających na kąpiel w pozycji siedzącej.

Dom Aleksandra Wielkiego

Jeden z domów, położony w północno-zachodniej dzielnicy miasta, znany jest jako dom Aleksandra Wielkiego. W rzeczywistości było to miejsce kultu, o czym świadczy znaleziona inskrypcja głosząca, że wstęp na teren budynku mieli jedynie ludzie ubrani na biało. Na budynek składa się duży dziedziniec, sala z trzema kolumnami oraz wiele mniejszych pokoi.

Dom Aleksandra Wielkiego

Na terenie budynku znaleziony został marmurowy posążek przedstawiający Aleksandra Wielkiego, obecnie znajdujący się w Berlinie. Wskazuje on, że to właśnie tego przywódcę czczono w tym sanktuarium. Ponieważ Aleksander przeznaczył znaczącą kwotę na budowę świątyni Ateny w Priene, nie należy dziwić się, że później oddawano mu cześć. Przypuszcza się także, że mieszkał on w tym budynku podczas oblężenia Miletu w 334 roku p.n.e., dlatego właśnie w tej lokalizacji powstało jego sanktuarium.

Osoby dysponujące dużą ilością czasu oraz odpowiednią kondycją fizyczną mogą pokusić się o wspinaczkę na górujący nad Priene akropol. Roztaczają się z niego niesamowite widoki na całą okolicę, w tym na deltę rzeki Meander.

Powrót do spisu treści

Informacje praktyczne

Antyczna Priene położona jest w bliskim sąsiedztwie współczesnej tureckiej wioski Güllübahçe. Znajduje się w niej kilka restauracji i herbaciarni oraz kilka niewielkich pensjonatów.

Ruiny Priene są udostępniane zwiedzającym codziennie, w sezonie letnim (od połowy maja do połowy września) w godzinach od 8:30 do 19:30, a w sezonie zimowym od 8:30 do 17:30. Cena biletu wstępu w 2014 roku wynosiła 5 TL. Przy kasie biletowej można nieodpłatnie zaparkować samochód. Czasami otwarte są tam stoiska z przekąskami i napojami.

Od kasy biletowej do tarasów z ruinami Priene prowadzi nieocieniona ścieżka pod górę. Warto zabrać ze sobą wodę pitną.

Droga z kasy biletowej do ruin Priene`

Ruiny Priene są nieźle oznaczone tabliczkami informacyjnymi, a ich dużą zaletą jest stosunkowo niska popularność wśród turystów. Podczas naszej wizyty w środku sezonu wakacyjnego napotkaliśmy w Priene jedynie rodzinę skandynawską oraz, co ciekawe trzy wycieczki zorganizowane, wszystkie złożone z Polaków.

Powrót do spisu treści

Bibliografia

1. Akurgal, Ekrem, Ancient Civilizations and Ruins of Turkey, Stambuł, 2011
2. Freely, John, The Western Shores of Turkey, Londyn, 2008
3. Piszczek, Zdzisław (redakcja), Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, Warszawa, 1990