Długo wytrzymywałam, cierpiałam, dyskretnie prosiłam i tłumaczyłam - wszystko na nic. Dlatego muszę napisać o tym dręczącym mnie problemie w otwartej formie apelu do wszystkich Czytelników portalu Turcja w Sandałach. Wiadomość jest krótka i prosta: w Turcji nie ma dobrze zachowanych amfiteatrów rzymskich! Tych gorzej zachowanych też jest niewiele, w zasadzie można je policzyć na palcach jednej ręki, i jeszcze parę palców by zostało niewykorzystanych.

Skąd ta nagła potrzeba podzielenia się z Wami tym trywialnym wydawałoby się faktem? Otóż, gdy po raz kolejny widzę na ogólnokrajowym portalu, popularnym blogu lub w relacji z podróży wzmiankę o tym, że w Aspendos, Efezie czy Side widziano "amfiteatr", to mnie krew zalewa z bezsilności i frustracji. Wszystkie te budowle to antyczne teatry, budowane w czasach greckich, hellenistycznych lub rzymskich, ale nadal teatry. O takie, jak przykładowo ten teatr w Efezie:

Teatr w Efezie

Żeby nie być gołosłowną, pozwolę sobie sięgnąć na półkę po Małą Encyklopedię Kultury Antycznej, wydaną przez PWN w 1990 roku. Przyjrzyjmy się podanej tam definicji amfiteatru: "rzymska budowla na planie elipsy, rzadziej koła, przeznaczona na widowiska. Pośrodku znajdowała się arena, właściwe miejsce igrzysk. [...] Najokazalszy był amfiteatr Flawiuszów w Rzymie zwany Koloseum, wzniesiony przez cesarzy Wespazjana i Tytusa". Z przytoczonej definicji jasno wynika, że amfiteatry mają plan elipsy lub koła, a nie - jego wycinka.

Dla pełni wyjaśnienia warto dodać, że nazwa "amfiteatr" wywodzi się z greckiego słowa ἀμφιθέατρον (amphitheatron). Wyraz ten powstał z połączenia dwóch słów ἀμφί - dookoła, po obu stronach oraz θέατρον - miejsce widowisk, teatr. W ten sposób łatwo sobie wyobrazić amfiteatr jako połączenie dwóch półkolistych teatrów w jedną budowlę.

Pamiętać też trzeba, że były to budowle rzymskie, nie istnieje taki twór, jak amfiteatr grecki. Celem budowy amfiteatrów była organizacja widowisk takich jak walki gladiatorów lub dzikich zwierząt oraz inscenizacji bitew lądowych i morskich. Dla ilustracji spójrzcie na zdjęcie przedstawiające typowy rzymski amfiteatr w Tarragonie (Hiszpania):

Amfiteatr w Tarragonie (Hiszpania)

Wróćmy na chwilę do lektury Małej Encyklopedii Kultury Antycznej i sprawdźmy, czym jest w takim razie teatr. Jego definicja jest znacznie dłuższa, ale co jest tu dla wywodu najistotniejsze to, że: "już w Grecji było to miejsce przeznaczone na wystawianie tragedii, dramatów satyrowych i komedii. [...] Widownia teatru otaczała nieco więcej niż połowę obwodu orchestry. [...] Teatr rzymski łącznie z widownią był kryty stropem; widownia była konstrukcyjnie półkolem wpisanym w kwadrat". Wydaje mi się, że już wszystko jasne - widownia teatru powstawała na planie półkola, a wystawiano w nim sztuki teatralne. Teatry budowano zarówno w okresie greckim, jak i rzymskim, a w przypadku wielu antycznych teatrów na terenie dzisiejszej Turcji powstały one w czasach dominacji greckiej, a pod kontrolą Rzymu były przebudowywane i powiększane. Wspaniałym przykładem teatru antycznego jest ten oto obiekt z Aspendos:

Teatr w Aspendos

Zastanówcie się jeszcze, szanowni Czytelnicy, nad różnicą w organizacji i odbiorze dwóch rodzajów widowisk współczesnych. Jeżeli chcemy obejrzeć sztukę teatralną, to idziemy do teatru, jeżeli natomiast pragniemy zobaczyć akrobatów, dzikie zwierzęta i klownów - to wybieramy się do cyrku. Różnica między tymi dwiema instytucjami jest dobrym przybliżeniem różnic dzielących antyczne teatry od amfiteatrów.

W końcu wróćmy do stwierdzenia z początku mojego apelu - w Turcji istnieją pozostałości amfiteatrów, ale na własne oczy widziałam tylko jeden taki okaz: to amfiteatr w Bergamie czyli antycznym Pergamonie. Królestwo Pergamonu było gorliwym sprzymierzeńcem Rzymu, a jego ostatni władca zapisał całe państwo Rzymowi w testamencie. Kultura w Pergamonie podlegała silnym wpływom rzymskim i zapewne dlatego zbudowano tam amfiteatr (zazwyczaj Grecy pogardzali takimi "plebejskimi" rozrywkami). Uwaga, jeżeli w tej chwili drapiecie się po głowach w zdumieniu, przywołując w wyobraźni widok teatru, który zapewne wielu z Was widziało na pergameńskim akropolu, to nic dziwnego - nie o tej budowli mowa. Skromne pozostałości amfiteatru w Bergamie położone są na skraju miasta, w połowie drogi między Akropolem a Asklepiejonem i prawie nikt do nich nie zagląda, bo i szczerze mówiąc nie ma tam zbyt wiele do zobaczenia. To, co z amfiteatru w Bergamie zachowało się do naszych czasów, wygląda tak:

Ruiny amfiteatru w Bergamie, widziane z Akropolu

Dla porównania i wyjaśnienia, w Bergamie znajdują się dwa wyśmienicie zachowane teatry. Jeden z nich, na Akropolu, wzniesiono w okresie hellenistycznym (w III wieku p.n.e), a drugi, w Asklepiejonie, w czasach rzymskich:

Hellenistyczny teatr na Akropolu Pergameńskim

Rzymski teatr w Asklepiejonie Pergameńskim

Z dużym prawdopodobieństwem można nawet powiedzieć, że amfiteatr z Bergamy jest jedyną budowlą tego typu w Azji Mniejszej. W ten sposób pisze o nim w książce Biblical Turkey Mark Wilson: "The remains of the only amphitheater, that is, theater on both sides, built in Asia Minor stand in the Musalla Mezarlık near Telli Deresi". Doszły mnie jeszcze słuchy o zachowanym rzymskim amfiteatrze w mieście Anazarbus (Anavarza), w prowincji Adana, ale nie byłam w stanie znaleźć ani jednego zdjęcia ukazującego tę budowlę.

Aktualizacja 2019: ekipie Turcji w Sandałach udało się potwierdzić na 100% istnienie drugiego amfiteatru na terenie Azji Mniejszej. Znajduje się on w Kyzikos, a jego koordynaty to: 40.397686, 27.884583. Dotrzeć do niego można jedynie po długim trekkingu przez ścieżki wiejskie i gaje oliwne.

Aktualizacja 2024: na podstawie wiadomości z mediów tureckich oraz zdjęć satelitarnych potwierdzamy istnienie trzeciego amfiteatru na terenie Turcji, w ruinach antycznego miasta Mastaura. Jego koordynaty to: 37.955626914237406, 28.337969551435524.

Podsumowując, bardzo gorąco Was proszę - używajcie poprawnego nazewnictwa dotyczącego antycznych teatrów, bo w przeciwnym razie doprowadzicie mnie do łez rozpaczy. I pamiętajcie: W TURCJI NIE MA WIELU AMFITEATRÓW ANTYCZNYCH! To, co zwiedzacie w Side, Aspendos, Efezie, Milecie, Priene to są TEATRY!